Gatenschaats

Oorsprong

Als variant op de Stheemannoor brengt de firma A.K. Hoekstra uit Wergea in 1894 de zogenaamde gatenschaats op de markt, naar ontwerp van de werktuigkundige Joh. van Wachem. Van Wachem was werkzaam in Oost-Indië en heeft de schaats tijdens een verlofperiode in Nederland ontworpen. In de winter van 1893/1894 bezoekt Van Wachem het Noorse Hamar om er te schaatsenrijden, omdat er in Nederland die winter geen ijs is. Hij ziet in Hamar voor het eerst Noorse schaatsen en verbaast zich erover dat de Nederlandse hardrijders ook op Noorse schaatsen rijden en niet op schaatsen van Nederlandse makelij.

Terug in Nederland ontwerpt hij de gatenschaats, die zowel voor wedstrijden als voor het rijden van tochten geschikt zou zijn, zodat de Hollandse hardrijders naar zijn zeggen kunnen winnen ‘naar oud-vaderlandsch gebruik op hout, ijzer, en riemen’. Van Wachem had het systeem van de gaten in de schenkel overigens ook gezien in Hamar bij schaatsen die in Amerika gemaakt waren door Norseng.

In catalogi na 1900 komt de schaats niet meer voor, waarschijnlijk beviel de Noorse schaats toch beter en was de schaats voor een breder publiek te duur in aanschaf.
Blijkbaar is het idee blijven nagalmen want in 1915 maakt de bankwerker Stoelhorst uit Doetinchem nog eens een paar voor zichzelf. Zelfs in de jaren dertig van de 20ste eeuw heeft de firma Vonk in Oudeschoot nog een klein aantal paren gatenschaatsen gemaakt, maar is daar weer snel mee gestopt, waarschijnlijk om dezelfde reden als Hoekstra. Het is ook mogelijk dat Vonk zich liet inspireren door de Amerikaanse gatenschaats die, weliswaar in een Wichers-de-Salisuitvoering, op grotere schaal gemaakt is door J.L. Whelpley uit Boston, tot ver in de 20ste eeuw.

De Amerikanen experimenteerden al langer om de schaats lichter te maken. De schaatsen van Norseng hadden een ijzer van 6 tot 7 mm dikte om over boterijs of harde sneeuw te kunnen rijden. Om de schaats nu lichter te maken waren er gaten in het ijzer geboord. Ook de Amerikaanse hardrijder Jos. Donoghue reed jaren daarvoor soms op schaatsen waarin gaten waren aangebracht.

Omschrijving

De gatenschaats is een hoge Stheemannoor. Het houtje is vrijwel gelijk aan de Stheemannoor, maar het ijzer is hoger en is met gaten doorboord om de schaats lichter te maken. De schaats is vooral een toerschaats. Het montuur lijkt op dat van de Vissering-Ruiterschaats. De gatenschaats is voorzien van een hakschroef die in de hak van de schoen gaat om verschuiving te voorkomen.

De gatenschaats is in Nederland gemaakt in de periodes 1894-1900 en 1920-1930.

Bron

Van Glis tot Klapschaats (Wiebe Blauw), 2001