Lange lage hals

Oorsprong

Waar glis en archetype, evenals vermoedelijk ook de prikschaats, nog bedoeld waren voor een voorwaartse afzet met prikstok of prikpunt, moet men in de loop van de 14e eeuw de zijwaartse afzet hebben ontdekt. Toen het geheim van de schaatsslag eenmaal was doorgrond, werd schaatsen pas echt uitdagend, leuk én snel. De korte prikschaats, die zich goed leende voor het kortere werk op vijvers en grachten, was echter niet bijzonder geschikt om vaart te maken op langere trajecten. Proefondervindelijk moet men hebben ervaren dat hiervoor een langere schaats was vereist. Hoe langer het loopvlak, hoe krachtiger de afzet, hoe hoger de snelheid.

Omschrijving

Het Amersfoortse houtje (1450-1550; afb.) is de oudstbekende lange lage schaats. Een opvallend kenmerk is de lang vooruitgestoken houten hals waarin het ijzer was gevat. Vermoedelijk liep het ijzer aan de voorzijde iets omhoog om makkelijk over oneffenheden in het ijs te kunnen glijden.

Bij een schaatsijzer uit Amsterdam (circa 1500?; afb.) is goed zichtbaar dat het ijzer aan de voorkant was teruggeslagen in de vorm van een haak. Deze toon diende om de houten voetstapel te vatten. Aan de achterzijde was de schenkel verticaal omgeslagen. Met een nagel (spijker) werd het ijzer aan het hout bevestigd. Dit schaatsijzer vertoont grote gelijkenis met een schaats die Hiëronymus Bosch schilderde op het paneel Hel van de Tuin der Lusten (1480-1490; afb.). In Haarlem zijn vrijwel identieke ijzers gevonden.

Het model lijkt te zijn beïnvloed door de snavel- of tootschoenen met hun lange puntvormige neuzen. Ook trippen uit die tijd hebben extreem lang vooruitgestoken punten (afb). Analoog aan snavelschoen en snaveltrip zouden we daarom kunnen spreken van de snavelschaats.

Evenals de prikschaats was de schaats met lange lage hals in gebruik in Vlaanderen. Dit blijkt uit een miniatuur bij de maand februari uit een gebedenboek uit het slot van de 15e eeuw (afb.). Het gebedenboek is mogelijk afkomstig uit Brugge.

In de 16e en 17e eeuw bleef de lange hals in gebruik naast andere modellen, al liep de hals aan de voorzijde wat hoger op. We zien een dergelijke schaats op het schilderij Winterlandschap bij een stad van Hendrick Avercamp uit circa 1620 (afb.). Een vergelijkbaar model bleef met name in de Zaanstreek populair tot in de 19e eeuw. Zie Zaanse schaats.

De schaats met lange, lage hals moet niet worden verward met de Lange krulschaats uit de 18e eeuw, waarvan de hals niet met hout was bekleed.

Bekijk de schaats met lange lage hals in de tijdlijn Modelontwikkeling van de schaats.

Bron

Niko Mulder 2016

Timo d'Hollosy, Centrum voor Archeologie, Gemeente Amersfoort

Christiaan Schrickx, Archeologie West-Friesland, Hoorn

Geschreven bronnen:

Niko Mulder - Ten IJse 5 – Snavelschaats volgt de mode op de voet. In: Kouwe Drukte 37, p. 32-34

Wim Molenveld / Frits Locher - Oude schaatsijzers, bodemvondsten uit Haarlem. In: Kouwe Drukte 43, p. 11-13