Elfstedentocht 1956
De vijf van Leeuwarden
Auteur Ron Couwenhoven
Bij de Elfstedenhal in Leeuwarden staat het beroemde beeld van de Elfstedenrijder. In de sokkel zijn de namen gehakt van alle winnaars, maar achter 1956 staat een mysterieus streepje.
De Vijf van Leeuwarden, die 170 kilometer lang de Elfstedentocht van dat jaar beheersten, hebben van het Elfstedenbestuur nooit de erkenning gekregen die zij verdienden.
Jan van der Hoorn (85) uit Ter Aar overleed op 24 november 2016 als laatste van de vijf mannen die zestig jaar eerder hand-in-hand juichend over de finishlijn bij de eeuwenoude Oldehove kwamen. De anderen waren Anton Verhoeven uit het Brabantse Dussen, Jeen Nauta uit Grouw, Maus Wijnhout uit Lisse en Aad de Koning uit Purmerend.
Nooit onthulden de Vijf het Geheim van hun Afspraak. Niemand weet wie het initiatief nam tot het besluit dat sportminnend Nederland die dag in tweeën deelde. De ene helft vond het een schandaal dat er niet om de overwinning werd gestreden. De andere helft juichte de finish van de vijf toe als het toppunt van sportiviteit en kameraadschap.
Anton Verhoeven en Aad de Koning, die twee meest ervaren en succesvolste Elfstedenrijders van de vijf, waren uitgesproken in hun mening: 'Door de vele sneeuw was de baan te smal om er een sportieve strijd van te maken.' En: 'Twee jaar eerder liet het bestuur ons tweehonderd meter voor de finish nog over een kippenbruggetje met stro lopen. Dat vervalste de uitslag van 1954 en daar moesten we ook steeds aan denken.'
Maar ook Anton en Aad onthulden nooit wie met het voorstel was gekomen om samen door de finish te rijden. Dat vertelden ze direct na de finish ook niet aan het Elfstedenbestuur dat de vijf één voor één hoorde over de gang van zaken.
Het bestuur besloot de prijzen niet uit te reiken. Er waren er slechts vijf en voor de winnaar lag een grote gouden medaille plus een zilveren wisselbeker en de zilveren Mulier-wisselprijs klaar. Wedstrijdleider en bestuurslid Jan de Jong, een gymnastiekonderwijzer uit Leeuwarden, maakte het besluit bekend. Er werd ook geen huldiging gehouden.
Wie nam het initiatief tot de spraakmakende overeenkomst?
Jan van der Hoorn zweeg er als laatste over. Liefst zestig jaar lang. Hij zei mij bij de uitvaart van zijn vriend Maus Wijnhout in 2000: 'We kregen geen gouden medaille, maar iets mooiers: vriendschap voor het leven. Nog steeds komen we elk jaar minstens één keer bij elkaar.'
De overwinning in Leeuwarden had ook een grote impact op zijn leven. Van der Hoorn was bollenkweker. Net als Maus Wijnhout. 'De bekendheid die ik door de tocht van '56 kreeg, heeft er toegeleid dat ik naast de kwekerij ook een sportzaak in Ter Aar ben begonnen. Daar verkopen we vooral schaatsen. Aan de wand hangt die grote, bekende foto van de finish. Ik kijk er nog elke dag naar en vaak moet ik aan klanten - ook aan jongeren, die toen nog niet geboren waren - vertellen over die Elfstedentocht.'
Die sportzaak bestaat nog steeds en wordt nu door Jan's zoon Rik, die ook een prima marathonrijder werd, gerund.
De officiële uitslag
Direct nadat in 1956 door Jan de Jong bekend werd gemaakt, dat de winnaars geen prijzen kregen, maakte het bestuur wel een officiële uitslag op en daarin staan tot de dag van vandaag de Vijf van Leeuwarden gezamenlijk op de eerste plaats. Er was geen sprake van diskwalificatie. Zo'n besluit is ook niet te vinden in het Elfstedenarchief dat bij Tresoar in Leeuwarden is ondergebracht. De Vijf kregen dus alleen hun prijs niet! Een ander bewijs dat het bestuur van de Elfstedenvereniging hen als winnaar erkende is het feit dat de controle van de wedstrijdrijders precies twee uur na de binnenkomst van het vijftal werd gesloten. Het reglement schreef voor dat wedstrijdrijders binnen die twee uur in Leeuwarden moesten zijn om in de uitslag te worden opgenomen. In de officiële uitslag wordt die tijdslimiet ook exact aangehouden. Op plaats 109 kwam de Krommenieër Lou de Graaf binnen na een rijtijd van 10 uur en 44 minuten of op 1 uur en 58 minuten van de Vijf. Hij was de laatste rijder die door het bestuur in de officiële uitslag werd opgenomen.
Indien de Vijf waren gediskwalificeerd, had men de tijd van nummer 6 - Jeen van den Berg - moeten aanhouden. De onderwijzer uit Nij Beets arriveerde op acht minuten van de Vijf, zodat er na De Graaf nog tien minuten de tijd was voor wedstrijdrijders om zich in de uitslag te rijden. Maar het bestuur verlengde de marge niet!
Geen diskwalificatie voor de Vijf
Maar de klap op de vuurpijl was een verklaring van Jan de Jong die op 14 februari in de Leeuwarder Courant werd gepubliceerd. 'Door de vijf rijders niet te diskwalificeren heeft de commissier haar respect getoond voor hun prestatie!', verklaarde het bestuurslid.
Een dag later werd dat besluit al gesteund door jonkheer L.J. Quarles van Ufford, de vice-voorzitter van het Nederlands Olympisch Comité. Hij zei: 'Het zou niet goed geweest zijn de vijf te diskwalificeren en Jeen van den Berg tot winnaar te maken. Het was wel een wedstrijd en wie niet zijn best wil doen een westrijd te winnen kan beter aan de toer deelnemen.'
Er kwam nog bij dat het bestuur er wel toe overging twee rijders van de 109 schaatsers die binnen twee uur van de winnaars binnen kwamen, te diskwalificeren. Hij waren H. Hoogeveen uit Noordwijk, die als 83ste in Leeuwarden aankwam, en J. Smit uit Maassluis, die als nummer 107 over de eindstreep reed. Het bestuur boog zich na afloop dus wel over onregelmatigheden die er waren gepleegd door andere rijders, waarop de zwaarste sanctie werd genomen. Wat de reden van deze diskwalificaties was is niet bekend. Er werd nooit een mededeling over gedaan. In de officiële uitslag werden beide mannen met een kruis achter hun plek opgenomen en onder de uitslag werd vermeld dat twee rijders werden gediskwalificeerd. Dat gebeurde op een later tijdstip, want in de eerste uitslag die werd gepubliceerd staan beide rijders nog wel met name genoemd.
In elk geval bleven de Vijf van Leeuwarden buiten schot. Ze stonden samen op plek nummer één in de uitslag en bleven daar staan. Het staat dus onomstotelijk vast dat Verhoeven, Nauta, van der Hoorn, Wijnhout en de Koning als winnaars door het bestuur werden erkend.
Miskenning door het bestuur
De Vijf ontvingen ook een Elfstedenkruisje voor het uitrijden van de rit, maar in 1986 werden ze volkomen genegeerd toen ze waren uitgenodigd voor de boekpresentatie van Triomf en Tragiek van Elfstedenkenner drs. Johannes Lolkama. Alle Elfstedenwinnaars waren in Franeker uitgenodigd en kregen op het podium een exemplaar uitgereikt, maar toen Jeen van den Berg als winnaar van 1954 zijn boek had ontvangen, schakelde men over op Reinier Paping, de winnaar van 1963!
Aad de Koning, Maus Wijnhout en Jan van der Hoorn werden overgeslagen. Het was een uiterst pijnlijk incident. De Koning ging verhaal halen bij schrijver Johannes Lolkama die in het boek notabene meldde dat zij winnaars waren, omdat ze niet gediskwalificeerd werden en het bestuur zijn eigen reglement niet had nageleefd. Daarin stond dat bij gelijk eindigen het lot moest beslissen. Maar kennelijk wilde het bestuur niet aan een bizarre loterij beginnen op grond van een reglement dat na 1940, toen vijf rijders gelijk op de eerste plaats werden geplaatst, werd opgesteld en daarna nooit meer aangepast.
Maar in 1986 zei Lolkama tegen de verbolgen Aad de Koning: 'Voorzitter Jan Sipkema heeft verboden dat jullie op het podium een boek kregen, omdat hij door het bestuur niet als winnaars erkend worden.'
Voor Aad de Koning was het de bekende druppel. Hij zou zich nooit meer bij een Elfsteden-evenement vertonen.
Toen ik in 1999 het boek Negentig Jaar Elfstedentocht samen met Huub Snoep schreef, kwamen wij ook tot de conclusie dat het Elfstedenbestuur de Vijf ten onrechte niet als winnaars beschouwde. Die visie werd bevestigd door Henk Kroes, toen voorzitter van de Elfstedenvereniging en in 1986 ijsmeester binnen het bestuur, bij de presentatie in het Schaatsmuseum in Hindeloopen: 'Jullie visie is juist.'
Maar er gebeurde daarna niets ter rehabilitatie van het vijftal. Dat dat wel mogelijk was werd bewezen door de rehabilitatie van de broers Wynia die in 1947 gediskwalificeerd werden en ook hun Elfstedenkruisje niet kregen. Vijftig jaar later kwam het bestuur op die harde beslissing terug! Er moet dus ook genoegdoening kunnen komen voor de Vijf van Leeuwarden, al leven ze niet meer.
Dat geeft niks. Een Elfstedenoverwinning is voor de eeuwigheid. De namen van Jeen Nauta , Maus Wijnhout, Aad de Koning, Anton Verhoeven, en Jan van der Hoorn, allemaal iconen van het wedstrijdschaatsen in Nederland, horen op de sokkel van het Elfstedenbeeld te staan.