Het mooiste schilderij in het Rijksmuseum

Allegorie van de winter, Caesar van Everdingen (1616/17-1678)

Auteur Nelly Moerman

For the ENGLISH translation click here

Heeft u zich wel eens afgevraagd welk schilderij in het Rijksmuseum te Amsterdam u het mooist vindt? Er zijn heel wat schilderijen waar uit te kiezen valt. Volgens informatie op de eigen website beheert het Rijksmuseum 6000 schilderijen.

Als schaatsliefhebbers moeten wij ons natuurlijk beperken tot schilderijen die met winter, kou, ijs en sneeuw te maken hebben. Ik heb mijn keus gemaakt. Wat voor mij het mooiste schilderij is en waarom, dat zal ik proberen uit te leggen.

Het mooiste schilderij in het Rijksmuseum is voor mij het schilderij van Caesar van Everdingen (1616/17-1678) dat bekend is geworden als Allegorie van de Winter. Het schilderij dateert van rond 1650, is geschilderd in olie op doek en heeft de afmetingen 97 x 81 cm.

Een vrouw zittend in een enigszins schuin voorovergebogen houding houdt onder een doek haar handen boven een vuurtest met gloeiende kolen. Ze draagt een met bont afgezette cape van een opvallend mooie roze kleur. Een witte hoofddoek afgezet met een brede strook kant bedekt haar donkere haren.

Weliswaar heeft het schilderij geen plaats gekregen in de eregalerij van het Rijksmuseum op de tweede etage, maar het hangt op dezelfde verdieping in een zijgang aansluitend aan de voorhal. Het voordeel daarvan is dat het schilderij van zeer dichtbij te bekijken is en dat ook kleine details nauwkeurig bestudeerd kunnen worden.

Details
Details zijn er genoeg. Let eens op de haartjes bij de oren, die onder het witte kant van de hoofddoek uitkomen. Maar bekijk ook het goud borduurwerk langs de onderrand van de prachtige cape, net boven de rand met bont. Of volg in de schaduw van de hals de reflectie in de dubbele rij parels.

De vraag dringt zich op hoe iemand zo nauwkeurig en mooi kan schilderen. Ook met het licht weet deze kunstenaar mooie dingen te bereiken. De belichting komt van linksboven en de rechter oorbel van de  vrouw krijgt het volle licht. Een camee en daaronder drie hangende parels zijn weergegeven tegen de witte achtergrond van een kanten slip van haar hoofddoek. Hoewel de andere oorbel zich bevindt aan de schaduwzijde van haar gezicht, is deze toch goed te zien.

De schilder maakt op ingenieuze wijze gebruik van een lichtreflectie op de wang afkomstig van de cape. Tegen deze achtergrond schildert hij de oorbel. Doordat de vrouw naar voren leunt, hangt de oorbel vrij en vangt de rand wat licht.

De Bloemaerts als voorbeeld?

Uit de tijd van Caesar van Everdingen zijn schilderijen bekend die mogelijk als voorbeeld gediend hebben. Het zijn met name de stukken van de Utrechtse schilder Abraham Bloemaert (1566-1651) en zijn zoon Hendrick Bloemaert (1601-72) die een grote overeenkomst in houding laten zien. Het eerste exemplaar (1625-1630) bevindt zich in het Louvre.

Het andere schilderij (1631) is verloren gegaan door de gevolgen van oorlogsgeweld te Middelburg in 1940. Op beide schilderijen is een hoofdpersoon afgebeeld die de handen warmt boven een vuurtest. Het handen warmen wordt in de zeventiende eeuw regelmatig afgebeeld en moet beschouwd worden als een aanwijzing voor winterse omstandigheden.

Traditiegetrouw wordt de winter afgebeeld als een oude man en een oude man die zijn handen warmt is voor de 17e eeuwer een allegorische verbeelding van de winter. Je zou kunnen zeggen dat het element ‘handen-warmen’ een aanwijzing of een ‘teken’ is. Er wordt een boodschap gegeven en de betekenis van die boodschap is minstens zo belangrijk als de afbeelding zelf.

Warme handen - koude knieën

Een mooi voorbeeld is te zien op het schilderij Blokhuizen in de Amstel bij winter. Het schilderij is opgenomen in het boek Acht eeuwen schaatsen in en om Amsterdam (pag.26-29). Links op de voorgrond is te zien hoe een jongeman in geknielde houding zijn handen warmt aan een vuurpot die op een vlonder staat. De jongeman is als eenling afgebeeld zonder enige interactie met andere personen.

Op deze manier je handen warmen is niet reëel. Niemand zal in zijn eentje midden op de Amstel neerknielen om de handen te warmen terwijl de knieën koud worden door het contact met het ijs. Toch begrijpen wij de betekenis: het is koud. De betekenis van het element ‘handen warmen’ in dit schilderij is belangrijker geworden dan een waarheidsgetrouwe weergave.

Laten we dit in gedachten houden en terugkeren naar het schilderij van Caesar van Everdingen. Wie is deze mysterieuze dame rijk gekleed, prachtige sieraden en gehuld in een met bont afgezette cape van een wonderbaarlijk mooie kleur? De schilder heeft geen naam achtergelaten, ook zijn er geen documenten waaruit met zekerheid blijkt wie zij is.

Er bestaat nog een tweede, soortgelijk schilderij dat zich thans in Engeland bevindt. Het zou een kopie kunnen zijn. Anderen veronderstellen dat het een ‘modello’ is geweest. Een modello is een werkstuk dat de schilder als een soort proefstuk schildert, om daarna pas het echte schilderij te maken.

Speurtocht naar de betekenis

Wat zou hier de betekenis van de afbeelding kunnen zijn? De vrouw wordt over het algemeen beschreven als iemand die in zichzelf gekeerd is. Kijken we naar haar neergeslagen ogen, dan is dat niet een naar binnen gerichte blik. Integendeel! Het is diep verdriet. Het lijkt alsof ze haar tranen nauwelijks kan bedwingen. Haar lippen, waar de schilder zo mooi de schaduw van haar neus op heeft geprojecteerd, beginnen bijna te trillen. En waarom die doek over haar handen? Geen enkele vrouw die ik hierover gesproken heb, begrijpt waarom je zo gevaarlijk bezig zou zijn met een doek boven roodgloeiende kolen. Helemaal ongeloofwaardig is de suggestie van enkele mannelijke auteurs dat ze haar rok optilt om de warmte op haar lichaam te kunnen voelen. Er moet een andere betekenis zijn. Zou ook hier de betekenis belangrijker zijn dan het realiteitsgehalte van de afbeelding?

Caesar van Everdingen behoorde tot een omvangrijke familie. Hij was belijdend lid van de Gereformeerde Kerk, een gemeenschap waarin gehecht wordt aan een gezin met kinderen. Van Everdingen trouwde in 1646. Hoewel hij veel neefjes en nichtjes had, bleef zijn eigen huwelijk kinderloos. Uit een testament opgesteld in 1655 blijkt dat ook niet verwacht werd dat er nog kinderen zouden komen. Hij maakte het schilderij toen hij een paar jaar getrouwd was. Zou het niet zo kunnen zijn dat de schilder hier eigen emoties heeft uitgebeeld die in verband staan met zijn kinderloos gebleven huwelijk? Een kunstschilder is bij uitstek iemand die het vermogen bezit om emoties en gevoelens in beeld tot uitdrukking te brengen. Dit kan gebeuren op een bewust niveau of het kan onbewust plaatsvinden. Bovendien kan bij de psychologische benadering van een probleem gesproken worden over toedekken. Een groot verdriet kan toegedekt worden. Zou het kunnen zijn dat Caesar van Everdingen met de groene doek onbewust heeft laten blijken iets te willen toedekken? Het zijn natuurlijk de psychologische opvattingen en het taalgebruik van deze tijd, maar het verwerken van een verlies was in de 17e eeuw niet anders dan nu. Vermeldenswaard is nog dat de schilder beide schilderijen (het origineel en de kopie) altijd in zijn bezit heeft gehouden. Na zijn overlijden heeft ook zijn vrouw de twee schilderijen bij zich gehouden tot aan haar dood in 1694. De schilderijen moeten voor hen beiden belangrijk geweest zijn.

Tegenwoordig heeft het schilderij een andere titel: Jonge vrouw warmt haar handen boven een vuurtest. Met de nieuwe titel is voorbijgegaan aan de diepbedroefde ogen, terwijl het schilderij juist excelleert door de emotievolle weergave. Juist de intensiteit van de emotie spreekt mij aan. Daarbij komt de kleurenpracht en de verfijnde manier van schilderen in een welhaast technische perfectie. Dit alles in combinatie met het verhaal, maakt het schilderij van Caesar van Everdingen voor mij tot het mooiste schilderij in het Rijksmuseum.

 

Let op!! Het schilderij is soms uitgeleend of hangt op een andere plaats in het museum. Wanneer u speciaal voor dit schilderij naar het Rijksmuseum komt, is het raadzaam van te voren informatie in te winnen over de juiste locatie.

---

Meer informatie

In het kader van de studie kunstgeschiedenis heeft de auteur over het hierboven besproken schilderij een werkstuk geschreven getiteld Depressed Eyes. Het werkstuk is onder die naam digitaal beschikbaar op Schaatshistorie.nl.

Bronvermelding

Copyright: Nelly Moerman 2016
Het bovenstaande artikel is auteursrechtelijk beschermd. Overname van de tekst, geheel of gedeeltelijk, is toegestaan uitsluitend op individuele basis en onder de condities van bronvermelding en een correcte citatie. Bij het bestaan van een financieel belang of het nastreven daarvan, is overname niet toegestaan. In twijfelgevallen wende men zich tot de auteur die bereikbaar is via redactie@schaatshistorie.nl.

Bovenstaand artikel is eerder gepubliceerd in Kouwe Drukte (2016) nr. 57, pag. 12 t/m 16 [ISSN 1572-4476]