Salomon van Ruysdael en schaatsers op het ijs bij Alkmaar

Auteur Nelly Moerman

For the ENGLISH translation click here

Toen in 2018 de Grote of Sint-Laurenskerk in Alkmaar 500 jaar bestond, werd door het Stedelijk Museum in die plaats een tentoonstelling gemaakt getiteld Ruysdael en Saenredam in Alkmaar: Meesterwerken van de Grote Kerk. (ref.1) Van meerdere kunstenaars waren werken te zien. Heel bijzonder waren de twee schilderijen van Salomon van Ruysdael (1600/03-1670) waarop vanuit dezelfde noordelijke richting de kerk geschilderd is in de zomer en in de winter. Het zomergezicht (afb.1) had het museum het jaar daarvoor kunnen aankopen. Het wintergezicht (afb.2) was te leen van de National Gallery of Ireland in Dublin. Omdat het wintertafereel in langdurig bruikleen is afgestaan, zijn beide schilderijen ook nu nog in Alkmaar te bewonderen. In het museum hangen Ruysdael’s  zomer- en wintertafereel als pendanten naast elkaar.

Roze gloed versterkt de kou

Op het zomertafereel is de kerk afgebeeld hoog oprijzend, iets uit het midden geplaatst aan de horizon. (afb.1) Een boompartij begrenst het tafereel aan de linkerkant. Een rivier met een hoge oever loopt schuin weg over de hele breedte van de afbeelding en komt uit in een open water aan de rechterkant. Dezelfde beschrijving zou gegeven kunnen worden bij het wintertafereel. Nu echter is de boom aan de linkerkant helemaal kaal en op de oever is weinig groen te ontdekken. Het zomerstuk dateert uit 1644 en het winterstuk is drie jaar later geschilderd in 1647. Het zomerstuk harmonieert op een bijzondere manier in compositie en kleur. Een warm zomers licht beschijnt de kerk vanaf de linkerkant en reflecteert op de daken van de huizen ernaast in okergele tinten. In het winterstuk is de zon afwezig, de lucht is betrokken. Door een dunne wolkenlaag komt een zacht roze gloed die het gevoel van winterse kou versterkt. Op het ijs is het een drukte van jewelste en juist al die activiteiten op het ijs, dat verhoogt de charme van het schilderij.

Hogere horizon

Vergelijken we de plaats van de horizon in de twee schilderijen, dan is duidelijk te zien dat Salomon van Ruysdael de horizon in het winterstuk hoger geschilderd heeft dan in de zomerse pendant.

Hij heeft daarmee ruimte gecreëerd voor de uitbeelding van het ijsvermaak. (afb.3) De schaatsers lijken allemaal dezelfde route te volgen. De route loopt langs de oever en gaat naar een open ijsvlakte die zich uitstrekt tot aan de horizon. Er zijn schaatsers die richting de open vlakte rijden, maar een groter aantal is al weer op de terugweg. (afb.4) Het zijn vooral mannen die met de handen op de rug of de armen gekruist voor de borst deze route nemen. Ook zijn enkele vrouwen te ontdekken die in gezelschap van een man hetzelfde traject volgen. Het wit van de omslagdoeken bij de vrouwen en de witte kragen en manchetten bij de mannen vormen levendige accenten in het tafereel. De uitbeelding is zo vol actie dat je bijna zelf de schaatsen wilt onderbinden om mee te rijden.

Blikvanger

Niet alleen schaatsers genieten van het ijs, er zijn ook veel sleden te zien vol met passagiers en voortgetrokken door paarden. De dwarsgeplaatste slee op de voorgrond is een ware blikvanger. (afb.5) In de bak is plaats voor vier personen terwijl de koetsier aan de achterkant een eigen zitplaats heeft. Het fraai opgetuigde paard staat ingespannen klaar om de vracht voort te trekken. Maar eerst staat er nog iemand in de slee rechtop en kijkt met een fiere houding het beeld uit alsof hij iets duidelijk wil maken. Misschien is hij de eigenaar van de slee of de opdrachtgever van het schilderij.

In de schaduw van neef Jacob

Wie was Salomon van Ruysdael? Hij werd geboren in Naarden (1600/03), verhuisde naar Haarlem waar hij in 1623 ingeschreven werd in het Sint-Lucas Gilde. Zijn hele leven bleef hij in Haarlem wonen en na zijn overlijden in 1670 werd hij begraven in de Sint-Bavokerk in die stad. In zijn familie waren nog meer schilders. Vooral zijn twintig jaar jongere neef Jacob van Ruisdael – die zijn naam met een ‘i’ schreef in plaats van een ‘y’ – had een grote naamsbekendheid. Eigenlijk werd Salomon zijn hele leven overschaduwd door zijn veel bekendere en wereldberoemde neef. Het moet aan de kunsthandelaar Jacques Goudstikker te danken zijn dat Salomon’s schilderijen meer waardering kregen. Goudstikker organiseerde in 1936 een overzichtstentoonstelling en wist zestig schilderijen bij elkaar te brengen. (ref.2) Hij beschreef de schilderijen van Salomon van Ruysdael met een bijna lyrisch enthousiasme en roemde de “blijde feestelijkheid, die zijn klare en open, eerlijke schilderijen uitstralen”. Volgens hem ademden al zijn schilderijen rust en vrede, ook meende hij dat Salomon wel een gelukkig mens geweest moest zijn dat hij zo kon schilderen.

Beethoven’s eerste

Ook tegenwoordig lijkt het alsof het bijzondere aspect van Salomon’s schilderijen nog wordt herkend. Op YouTube zijn diverse filmpjes te vinden waar de schilderijen gecombineerd zijn met tekst of muziek. Zo is een filmpje te vinden waarin de eerste symfonie van Beethoven begeleid wordt met afbeeldingen van 83 schilderijen van Salomon van Ruysdael. Helaas voor schaatsliefhebbers zijn in deze serie maar vijf ijsgezichten opgenomen terwijl Salomon er toch ruim 25 geschilderd moet hebben. (ref.3) De kleuren op YouTube zijn niet altijd even fraai, maar het is duidelijk hoe beeld en muziek elkaar kunnen versterken. YouTube zoeken naar: Salomon Ruysdael Beethoven.

Stijve figuren

Salomon van Ruysdael moet een groot oeuvre geschilderd hebben. Stechow komt in zijn overzicht tot meer dan 600 producties. (ref.3) Al in het begin van zijn carrière schilderde Salomon een paar ijsgezichten. Het eerste ijsgezicht dateert uit 1627 en behoort tot de collectie van het Kunsthistorisches Museum in Wenen. (afb.6) De titel is Winterlandschap aan het water. Schaatsers komen er nauwelijks op voor. De winter wordt uitgebeeld door de werkzaamheden op de oever. Aan de linkerkant zijn bij een kar een paar mannen bezig met het verplaatsen van hooi. Daarnaast wordt een vuur gestookt waar mensen zich aan warmen. Meer naar rechts is een groep stijve figuren met een drietal sleden in een gekunstelde compositie bijeengebracht. Daaromheen staan drie echtparen waarvan het paar aan de linkerkant ruggelings is afgebeeld.

Oog voor detail

Het eerste ijsgezicht dateert van 1627 en het schilderij met het ijs bij Alkmaar is uit 1647. Dat is een tijdsverloop van twintig jaar. Het grote verschil tussen beide schilderijen illustreert de artistieke ontwikkeling bij Salomon van Ruysdael. Aanvankelijk maakt hij een schilderij met een dwarse opstelling waar nauwelijks diepte in zit. Het lijkt meer de weergave van een toneelvoorstelling. In het schilderij uit 1647 zit veel meer diepte. Hier schildert hij een wijd weglopende ijsvlakte waarop in een volkomen natuurlijke ordening de mensen op het ijs bezig zijn. Oog voor details moet hij altijd gehad hebben. Dat blijkt uit de weergave van het middelste van de drie staande echtparen in het vroege schilderij. De man draagt een mitella. (afb.7) Het is een detail dat zelden voorkomt op schilderijen. Misschien heeft de man een ongeluk gehad, uitgegleden door gladheid of gevallen bij het schaatsen? We weten het niet en we zullen er ook nooit achterkomen. Waar we wel achterkomen is dat door een klein detail als een mitella, de persoon als individu betekenis krijgt en de afbeelding als geheel tot leven komt. Dat is de verdienste van Salomon van Ruysdael.

Referenties

1. Christi M. Klinkert, Ruysdael & Saenredam in Alkmaar: Meesterwerken van de Grote Kerk, Stedelijk Museum Alkmaar 2018.
2. Catalogus der tentoonstelling van werken door Salomon van Ruysdael in den kunsthandel J. Goudstikker, Amsterdam, Januari-Februari 1936.
3. W. Stechow, Salomon van Ruysdael, eine Einführung in Seine Kunst, 2^de editie, Berlijn 1975.

Dit is een herziene versie van eerdere publicatie op deze site in 2018 en bewerking van het gedrukte artikel in Kouwe Drukte (2018) nr. 62, pag. 16-19 [ISSN 1572-4476].

Verantwoording

Het zomerschilderij met de Grote Kerk in Alkmaar is gefotografeerd door Magareta Svensson. Het winterschilderij met de Grote Kerk in Alkmaar is in langdurig bruikleen van The National Gallery of Ireland, Dublin. De foto van het Winterlandschap aan het water uit 1627 is ©Kunsthistorisches Museum in Wenen.

Onze dank gaat uit naar het Stedelijk Museum in Alkmaar en het Kunsthistorisches Museum in Wenen voor het ter beschikking stellen van het beeldmateriaal.

© Nelly Moerman 2018, 2021
Het bovenstaande artikel is auteursrechtelijk beschermd. Overname van tekst, geheel of gedeeltelijk, is toegestaan uitsluitend op individuele basis en onder de condities van bronvermelding en een correcte citatie. Bij het bestaan van een financieel belang of het nastreven daarvan, is overname niet toegestaan. In twijfelgevallen wende men zich tot de auteur.