IJstaferelen in het Album van Adriaen van de Venne, 1626

Auteur Nelly Moerman

For the ENGLISH translation click here

Het album van Adriaen van de Venne (1589-1662) is een bijzonder boek. (ref.1) Het dateert van 1626 en is uniek in zijn soort. Het boek is ingebonden in rood fluweel met daarbij een cassette bekleed met groen marokijnleer. In de oorspronkelijke vorm was het een losbladig album met 105 ingekleurde en genummerde tekeningen ter grootte van een kleine ansichtkaart (ongeveer 96 x 115 mm). (ref.2) De ingekleurde tekeningen zijn uitgevoerd in een gouache-techniek en sommige afbeeldingen zijn extra versierd met zilver en bladgoud. Het moet een kostbaar album geweest zijn.

Geschenk van de Winterkoning en Winterkoningin

Het album was een geschenk van de Winterkoning en Winterkoningin aan Frederik Hendrik, prins van Oranje en Stadhouder in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1584-1647). Winterkoning was de bijnaam voor Frederik V, keurvorst van de Palts, koning van Bohemen (1596-1632). Omdat hij maar korte tijd koning is geweest, kreeg hij de bijnaam Winterkoning. (fig.1, ref.3) Zijn vrouw, de Winterkoningin, was Elizabeth Stuart (1596-1662), dochter van koning Jacobus I van Engeland. Het paar dat na de oversteek vanuit Engeland in 1613 vol pracht en praal ontvangen was in de Nederlanden, raakte in eigen land verwikkeld in een politieke en religieuze strijd. In 1620 moest de koning zijn land verlaten. Samen met zijn vrouw vestigde hij zich in Den Haag waar hij tot zijn dood woonde aan de Kneuterdijk 20-24 in het voormalig huis van Johan van Oldenbarnevelt. Den Haag had in die tijd een Stadhouderlijk hof en een Boheems hof.

Een cadeau om de band te bevestigen

Waarom het album als cadeau gegeven werd, bleef lang onbekend. Bij de tekeningen is geen verklarende tekst aanwezig en het is onzeker of die er ooit is geweest. Er is verondersteld dat het een nieuwjaarsgeschenk zou zijn, of een boek dat vrienden aan elkaar geven, een liber amicorum. Een andere verklaring is beschreven in de catalogus bij de tentoonstelling Rivalen aan het Hof: Elizabeth Stuart en Amalia van Solms. (ref.4) Deze tentoonstelling, die gehouden werd in het Haags Historisch Museum in 2014, belichtte de verhouding tussen beide vrouwen. Amalia van Solms (1602-1675) was voor haar huwelijk een hofdame van Elizabeth Stuart. In 1625 trouwde zij met stadhouder Frederik Hendrik en het album zou een huwelijkscadeau geweest zijn. Zijn andere verklaringen mogelijk?

Martin Royalton-Kisch’s had een bredere visie, hij heeft het album beschreven in de context van de tijd. (ref.1). Hij merkt op dat het eerste deel van het album gewijd is aan de gewapende Hollandse strijdkrachten en dat daarmee een beeld gegeven wordt van de ‘politieke arena’ in die dagen. Op het eerste blad is een banderol getekend met de woorden ‘tLants Sterckte. Volgens de mening van Royalton-Kisch zou dit toegevoegd zijn om de sterke positie te benadrukken van het land in de oorlog tegen Spanje. De laatste bladzijde heeft een banderol met de woorden: God geeft een Goeden Tydt; God geeft een Saelich Eynde. (fig.2) Deze woorden zouden ook in politieke zin geinterpreteerd kunnen worden en derhalve de wens uitdrukken dat de oorlog voor de Hollanders goed zal eindigen. Andere aspecten die Royalton-Kisch genoemd heeft, zijn de nauwe persoonlijke banden binnen een uitgebreid network van Europese vorsten, de hoop van de Winterkoning op allianties tussen de Hollanders, Engelsen en Denen, en tenslotte het huwelijk zelf, dat de band  tussen de twee hoven in Den Haag zou bevestigen. (ref.5) Al deze aspecten samenvattend komt Royalton-Kisch tot de verklaring waarom het album tot stand is gekomen door de woorden aan te halen van de eerste bladzijde: “Wat zou een geschiktere manier zijn om de band te bevestigen dan met een cadeau van het album dat de titel draagt ‘tLants Sterckte?”.

Laatste tien afbeeldingen met ijstaferelen

In het album zijn figuren uitgebeeld afkomstig uit alle lagen van de toenmalige maatschappij. Allerlei activiteiten zijn weergegeven en ook de vier seizoenen zijn herkenbaar. De laatste tien afbeeldingen zijn aan de winter gewijd. Het zijn ijstaferelen en het werk, het plezier en het verdriet op het ijs zijn uitgebeeld. Zo is er een tekening waarop een visser aan het werk is. (fig.3) Met een bijl in de hand  en een palingsteker over de schouder is hij op zoek naar een goede plek om een bijt te hakken. Zijn metgezel helpt hem zoeken en heeft over zijn schouder een stok met daaraan een aalkorf. Een opmerkelijk detail zijn de palingen die uit de aalkorf naar buiten kruipen.

Spel op het ijs

Niet alleen wordt er gewerkt, ook het kolfspel komt aan bod. (fig.4) Een edelman in prachtige kleding concentreert zich op de slag die hij gaat maken, terwijl een jongere kolfspeler hem vanuit de verte toeroept. Een volgende tekening laat zien hoe een gezelschap in rijke hofkleding zich vermaakt in een ijsslee. (fig.5) Het fraai opgetuigde paard wordt door de koetsier aangezet met het klappen van de zweep. Een bijzonder tafereel vormt de voorstelling met drie mannen op hun prikslee. (fig.6) Ze kiezen ieder een eigen richting en lijken zich niets aan te trekken van de man die door het ijs is gezakt en om hulp roept. De man op de prikslee middenvoor houdt zelfs zijn hoofd afgewend terwijl hij zijn prikstokken krachtig in het ijs steekt.

Valpartijen

Valpartijen ontbreken niet in de serie. Een vrouw raakt tijdens het schaatsen verward in haar rokken en in haar val trekt zij haar partner met zich mee. (fig.7)

Een andere valpartij betreft een man zonder schaatsen die achterovergevallen is. (fig.8) Het lijkt een waarschuwing dat je op het ijs beter kunt schaatsen dan lopen. De schaatser op de voorgrond is daarvan de overtuigende illustratie. Aan zijn muts is hij als visser te herkennen. Hij heeft zojuist zijn slag gemaakt en in volmaakte balans glijdt hij verder met beide handen als tegenwicht steunend op de lange pikhaak.

Verborgen betekenis

Adriaen van de Venne maakte grapjes in zijn tekeningen en liet zich inspireren door gezegdes en spreekwoorden. Een voorbeeld is de man die met veel moeite een slee voorttrekt. (fig.9) Let eens op de ijssporen onder zijn schoenen. (fig.10) Voorin de slee zit een slapende vrouw met naast zich een scheefstaande ton. Achterop liggen een eendenmand, een juk en nog andere voorwerpen. Het lijkt alsof dit zijn hele bezit is. Kijken we naar de tien vogels in de lucht dan zou het de uitbeelding kunnen zijn van het gezegde: beter één vogel in de hand dan tien in de lucht.

Sexuele toespeling

Een ander voorbeeld van die extra betekenis, is het oudere boerenpaar dat over het ijs schuifelt. (fig.11) De bovenrok van de vrouw is omhooggetrokken en de rode kleur van de binnenkant is een opvallend detail in de tekening. Met haar rechterhand houdt zij een stoof onder haar schort alsof zij warmte wil hebben. Met haar andere hand probeert zij aan te haken bij de man. Deze draagt over zijn schouder een hooivork met aan de steel twee dode vogels. De afbeelding heeft een sexuele bijbetekenis. De vrouw is erop uit om het met de man aan te leggen, terwijl hij juist probeert haar van zich af te houden. De stoof als warmtebron kan erotisch geïnterpreteerd worden en de dode vogels vertegenwoordigen waarschijnlijk het falen van de man op dit gebied. Tegenwoordig moet zo’n afbeelding toegelicht worden. In de tijd dat het album gemaakt werd, was de voorstelling voor iedereen duidelijk.

Drie tekeningen ontbreken

Zoals gezegd bestond het album oorspronkelijk uit 105 genummerde afbeeldingen. In de huidige samenstelling ontbreken drie nummers. Bij de ijstaferelen missen er twee en de derde ontbreekt in het deel met zomerse activiteiten. Op welk moment in de geschiedenis die afbeeldingen verloren zijn gegaan, is niet bekend. De serie tekeningen kwam in december 1749 op de markt en is toen door de Engelse graaf John Spencer (1734-1783) aangekocht als een werk van Pieter Breugel. Aan deze toewijzing is lang vastgehouden. Pas rond 1861 werd door een prenthandelaar het monogram van Adriaen van de Venne ontdekt op de zak die een sjouwer op zijn schouders draagt. (fig.12) In 1793 zijn de tekeningen ingebonden, zo blijkt uit een blad dat is ingevoegd in het album. In deze vorm is de serie bijna 200 jaar in familiebezit gebleven. In 1978 heeft het British Museum in Londen het unieke album kunnen verwerven. Vanaf het jaar dat de tekeningen ingebonden zijn, is aan de samenstelling niets veranderd. De drie ontbrekende tekeningen moeten dus verdwenen zijn vóór 1793.

Het mysterie van de drie verloren tekeningen

Wat zou er gestaan hebben op de winterse afbeeldingen die nu ontbreken? Bekend is dat het Haagse hof van ijspret hield en ’s winters de schaatsten onderbond. In het album van Adriaen van de Venne is dat niet terug te vinden. Weliswaar heeft de serie een afbeelding van een vrolijk gezelschap in rijke kleding in een slee (fig.13), maar een soortgelijk gezelschap op schaatsen is niet aanwezig. Hendrick Avercamp (1585-1634), een tijdgenoot van Adriaen van de Venne, heeft daarentegen wel schaatsende figuren in rijke hofkleding getekend en geschilderd. Hij deed dat zelfs meerdere malen. Een voorbeeld is te zien op het schilderij Winterlandschap met ijsvermaak op een brede rivier (ca 1625) uit Los Angeles.

De vrouw met het gezichtsmasker aan de rechterkant wordt doorgaands geïnterpreteerd als de winterkoningin. (fig.14) Hoewel zij zelf niet op schaatsen staat, heeft de ijspret wel haar volledige aandacht. Anderen in haar gezelschap binden wel de schaatsen onder. De schaatsende man links op de voorgrond is met zijn oranje kleding een opvallende verschijning. Hij is nooit geïdentificeerd, maar het zou Frederik Hendrik kunnen zijn. In het album van Adriaen van de Venne gaat Frederik Hendrik als legeraanvoerder namelijk ook in het oranje gekleed. Omdat schaatsende figuren in rijke hofkleding wel voorkomen bij Avercamp maar niet in het album, is het denkbaar dat ze afgebeeld zijn in de tekeningen die ontbreken. Misschien waren het portretten. Mogelijk heeft iemand de tekeningen willen bewaren voor eigen herinnering en ze daarom uit het album gehaald toen dat nog losbladig was.

De ‘verloren tekeningen’ ooit nog te vinden?

Zullen de drie verloren tekeningen ooit nog teruggevonden worden? Wie zal het zeggen. Mogelijk heeft een verzamelaar die dit leest, in zijn of haar verzameling een afbeelding die past in het album van Adriaen van de Venne. De kans is klein, maar verzamelaars …. Kijk er eens naar!

Referenties

1. Martin Royalton-Kisch, Adriaen van de Venne’s Album, London, British Museum Publications, 1988.

2. De folio nummers van de originele tekeningen zijn vermeld tussen haakjes.

3. De tekening op folio 12 komt overeen met een grote grisaille (154.5 x 191) in het Rijksmuseum Amsterdam [cat.no. SK-A-958]

4. Nadine Akkerman, Rivalen aan het Haagse Hof: Elizabeth Stuart & Amalia van Solms.

Catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in het Haags Historisch Museum, Den Haag (2014).

5. Royalton-Kisch p. 109.

Verantwoording

* De afbeeldingen 1-13 zijn afkomstig uit het boek van Martin Royalton-Kisch.

Onze dank gaat uit naar Martin Royalton-Kisch en ©The Trustees of the British Museum voor het welwillend ter beschikking stellen van het beeldmateriaal.

* Originele tekeningen uit het Album van Adriaen van de Venne zijn opgenomen op de site van het British Museum London.

* Het schilderij van Hendrick Avercamp behoort tot de collectie van het Los Angeles County Museum (LACMA) en is in public domain.

Dit artikel is een bewerking van eerdere publicatie op deze site en is in druk verschenen in Kouwe Drukte 2014, jrg 18, nr 50, pag. 16 en Kouwe Drukte 2014, jrg 18, nr 51, pag. 17-20 [ISSN 1572-4476].

© Nelly Moerman 2017, 2021

Het bovenstaande artikel is auteursrechtelijk beschermd. Overname van tekst, geheel of gedeeltelijk, is toegestaan uitsluitend op individuele basis en onder de condities van bronvermelding en een correcte citatie. Bij het bestaan van een financieel belang of het nastreven daarvan, is overname niet toegestaan. In twijfelgevallen wende men zich tot de auteur.