Artikel 'Sponsen voor tegels'

Kouwe Drukte nummer 26, april 2006, bladzijde 6 en 7

Auteur Minne Nieuwhof

Reeds in mijn eerste artikel over winterse taferelen op tegels, in het tweede nummer van Kouwe Drukte dat begin 1998 verscheen (waar blijft de tijd?), valt het woord sponsen. Dat zijn blaadjes papier ter grootte van een tegel of een tegeltableau waarop de contouren van een voorstelling zijn geprikt Tegels worden eerst één keer gebakken, daarna met een wit tinglazuur bedekt en gaan vervolgens naar de tegelschilder. Deze legt hierop de spons, die met houtskoolpoeder wordt doorgestoven. De contouren van de voorstelling staan dan op de tegel in de vorm van zwarte stipjes. De tegelschilder trekt daarna de lijnen met blauw, of een enkele maal paars, na. De tekening staat dan schetsmatig op de tegel, waarna deze verder ingeschilderd kan worden. Daarna gaat de tegel voor de tweede keer de oven in. Eenzelfde spons kan heel vaak gebruikt worden, soms wel tot tweeduizend maal toe.

Een spons raakt dus niet gauw versleten. Het verbaast dus niet dat nog heel wat sponsen bewaard zijn gebleven. In verschillende musea in Friesland zijn deze te vinden. De vraag die natuurlijk voor ons als schaatsliefhebbers rijst is of er ook sponsen met afbeeldingen van schaatsers bij zitten. Deze komen inderdaad voor. Ik laat hier een spons zien met een schaatser die van ons afrijdt.

Deze spons is bijzonder omdat er ook nog een naam opstaat, namelijk Pytter Grauda. Deze was eind 17de eeuw de eigenaar van een tegelfabriek in Harlingen. We kunnen in dit geval dus nauwkeurig zeggen van wanneer de spons dateert. De afbeelding van deze spons kwam ik tegen in een publicatie in Tegel, het orgaan van de Stichting Vrienden Nederlands Tegelmuseum (Tegel 30, p.19). Ongetwijfeld zijn er bij het doorzoeken van de sponsencollecties in het Friese land meer sponsen met dit soort winterse taferelen te vinden.

Een interessante spons kwam ik verder tegen bij een collega tegelverzamelaar. Het betreft in dit geval een spons voor een tegeltableau met een winterlandschap. De voorstelling is overgenomen van een schilderij van de 17de eeuwse schilder I. van Ostade.De spons is afkomstig uit de archieven van de in 1994 opgeheven tegelfabriek Westraven bij Utrecht, die vanaf het midden van de 19de eeuw tegels maakte. Het bijzondere van de spons is dat het een zogenaamde moederspons is. Als een gewone spons versleten was, dan werd met behulp van de moederspons een nieuwe spons gemaakt. Dit gebeurde door onder de moederspons een blanco vel papier te leggen, waarna de contouren van de afbeelding op de moederspons doorgeprikt werden. Dergelijke sponsen werden daarna weer zorgvuldig opgeborgen. Ze vormden als het ware de artistieke ruggengraat van het bedrijf. Dergelijke moedersponsen zijn (in tegenstelling met gewone sponsen) nooit beroet door houtskool zoals dit over de gewone sponsen gestrooid wordt.

Bovengenoemde firma liet regelmatig mooie reclamefolders maken met afbeeldingen van onder anderen tegeltableaus. Men kon dan aan de hand van deze folders een keuze maken uit de tableaus waarvoor men belangstelling had. Alleen op bestelling werd dan een tableau gemaakt. Het is dus heel goed mogelijk dat dit tableau nooit verder dan het ontwerpstadium gekomen is. Mij is althans geen tegeltableau bekend met deze voorstelling. Helaas lukte het niet een goed reproduceerbare afbeelding van de spons te maken, waarop de fijne stippeltjes duidelijk zichtbaar waren.

Gelukkig was deze spons zelf ook al helemaal ingekleurd en daarom laten we een afdruk van de voorstelling zien. U zult mij moeten geloven dat dit inderdaad de spons is waarop deze voorstelling helemaal uitgeprikt voorkomt. Ik wil dit artikel besluiten met twee zoekopdrachten. Komt U zo’n tableau tegen meldt het! De tweede opdracht betreft een blauw bord van dit bedrijf met exact dezelfde voorstelling. Dit is zeer waarschijnlijk wel eens gemaakt. In een folder van Westraven staat namelijk zo’n bord afgebeeld.