Artikel 'Tegels met schaatsers en ijstaferelen'

*Veel voorkomende hoekmotieven op tegels, v.l.n.r.: Meander, Lelie, Wingerdblad, Voluut, Ossenkop en Spin*

Auteur Frits Locher

Vanaf mijn jeugd bewaarde ik oude houten schaatsen uit mijn familie in een doos en keek daar niet naar om. Dat veranderde toen ik bij toeval het boekje Schaatsen en schaatsenmakers van Anrie Broere (blauwe omslag; 1988) onder ogen kreeg en verbaasd was over de prachtige oude schaatsen die daarin stonden. Ik besloot op zoek te gaan naar een paar krulschaatsen want die had ik niet. In 1994 kwam het boekje Friese schaatsenmakers van Wiebe Blauw uit en werd ik – hierdoor extra geïnspireerd - vlak daarna lid van verzamelaarskring De Poolster. Ik begon verwoed oude schaatsen te verzamelen. Mijn belangstelling breidde zich echter snel uit naar andere onderwerpen zoals schilderijen, prenten, tekeningen, ansichtkaarten én tegels met schaatsers en ijstaferelen.

Oom
De aanzet daartoe kwam van een oom van mij die een bekend tegelverzamelaar was en die ook tegels repareerde voor het Tegelmuseum in Otterloo. Hij nam mij een paar keer mee naar Klaas Regts in Franeker die in oude tegels handelt. Beiden stimuleerden mij enorm waardoor mijn passie voor schaatstegels groeide. Maar mooie schaatstegels vinden, bleek niet zo makkelijk en gave niet-gebroken tegels zelfs erg lastig. Als ik een bepaalde zeldzame voorstelling wil hebben, vind ik dat echter geen probleem

Duur leergeld
Inmiddels heb ik zo’n vijftig exemplaren met verschillende schaatsvoorstellingen. Ik kocht ze in een periode van twintig jaar met name bij leden van De Poolster, winkels in Delft, Klaas Regts en een enkele keer via eBay en Marktplaats. Deze internetaankopen waren niet altijd een succes. Ik zag aanvankelijk het verschil tussen echt en vals niet. Duur leergeld was dat.

Soms is een vervalsing te herkennen aan de verkeerd geschilderde voorstelling, soms aan het baksel; bekijk daarom altijd de achterkant. De meeste schaatstegels uit mijn collectie dateren van begin 17e tot en met de 19e eeuw, een enkeling is uit de 20e eeuw

Medeverzamelaars
Binnen De Poolster zijn er weinigen die dit soort tegels verzamelen en dat is jammer want ik vind het een prachtig verzamelgebied. Medeverzamelaars van tegels binnen De Poolster zijn in ieder geval Nora de Nas, het Eerste Friese Schaatsmuseum in Hindeloopen en de in 2022 overleden Minne Ledes Nieuwhof. In dit artikel laat ik uitsluitend schaatstegels uit mijn collectie zien.

Wandbekleding en versiering
Met name vanaf de 16e eeuw zijn in Nederland grote aantallen wandtegels gemaakt om vooral vochtige muren in huizen te bedekken en deze van plinten te voorzien. Als je het kon veroorloven, dienden ze wel ter versiering van wanden rondom kachels en ook keukens. Soms ging dat samen met een opvoedkundig doel, zoals tegels met Bijbelse voorstellingen. Het aantal typen tegels en afbeeldingen is enorm groot geweest . Bepaalde afbeeldingen waren populair en waren langdurig in allerlei sub-varianten te koop.

Eén ding hebben de meeste Nederlandse tegels gemeen, namelijk de afmeting van ca. 13 x 13 cm. De dikte van de tegels varieert, en is in de loop der jaren afgenomen van ruim 10 à 15 mm in het begin van de 17e eeuw tot circa 5 mm in de 21e eeuw

*Links en rechts een schaatser die respectievelijk van de kijker af en naar de kijker toe schaatst.*

Van je af of naar je toe
Een veel voorkomende afbeelding op een tegel in de 17e eeuw is een schaatser met krulschaatsen die de kijker op zijn rug ziet; de afgebeelde persoon schaatst van ons af. Veel minder vaak voorkomend is de afbeelding waarbij de man naar de kijker toe schaatst. De reden daarvan is dat het heel moeilijk was om een duidelijk gezicht op een tegel te schilderen en dat ook het bakproces om een goede afbeelding te krijgen lastig was.

Vrouwen zijn schaars
Vanaf het begin van de 17e eeuw werden aanvankelijk alleen tegels gemaakt met als afbeelding een individuele schaatser, dus zonder een landschapsachtergrond. Deze figuurtegels zijn behoorlijk dik, soms circa 1,5 cm, en hebben ook een fors getekend hoekmotief. Er staan zowel rijke als niet-rijke personen op afgebeeld. Meestal zijn mannen afgebeeld; tegels met vrouwen zijn moeilijk te vinden en daarom moet je een mindere kwaliteit soms voor lief nemen. De tegel van de rijke mevrouw op de vorige pagina, heb ik in de huidige staat gekocht. Wellicht heeft de verkoper ‘m laten restaureren. Ik vind dat acceptabel mits het redelijk is gedaan.

Tegels uit de 17e eeuw
Links een rijke vrouw; rechts een vrouw in eenvoudige kleding

De dame op die gerepareerde tegel draagt een geplooide hoepelrok, een hooggesloten jakje, een geplooide kraag, een diadeemmutsje en handschoenen. De vrouw (meisje?) op de tegel hiernaast heeft eenvoudige kleren aan. Zoals ook op schilderijen uit de 17e eeuw is te zien, zijn alle en rangen en standen op het ijs te vinden, voor plezier of om te werken (vaak vervoer van goederen).

Sponsen en spijkers
Hoe werden nu die afbeeldingen gemaakt? Dat gebeurde met ‘sponsen’. Dat zijn afbeeldingen op papier ter grootte van een tegel. De contourlijnen van de afbeelding werden doorgeprikt. Vervolgens werden ze op de tegel gelegd en met houtskoolpoeder bestoven. Zo ontstond een afdruk op de tegel. De tegelschilder kon nu eerst de lijnen met een fijn penseel natrekken en daarna de tekening inkleuren. Deze sponsen werden hergebruikt waarbij vaak lijndiktes, hoekvullingen en omlijstingen verschilden. Zo ontstonden verschillende soorten tegels waarop bijna exact dezelfde afbeelding voorkomt. Op oude tegels zitten vaak gaatjes in de hoeken; ze werden veroorzaakt door de spijkertjes op de vierkante tegelplankjes die op de nog niet gebakken tegel werden gelegd en waarlangs de tegel werd afgesneden. De spijkertjes dienden om verschuiven van de tegel bij het snijden te voorkomen.

*Tegels tweede helft 17e eeuw v.l.n.r.: een vallende schaatser, eentje die zijn schaatsen onderbindt en een ander die door het ijs is gezakt*

*Tegels circa 1800. Links: schaatser met slee; rechts: schaatser met een tonnetje (bier?) in een duwbak*

Bezigheden in beeld
Bekende afbeeldingen die regelmatig op tegels uit de 17e en 18e eeuw voorkomen zijn:
een schaatser met een ijsstok over de schouder; een knielende schaatser, die bezig is schaatsen onder te binden; een schaatser die achterovervalt; een schaatser die door het ijs is gezakt en een schaatser die een slee of duwbak voortduwt. Ook in de 18e eeuw worden dit soort tegels gemaakt, al is de afbeelding van de schaatsers vaker kleiner.

Op minnejacht
Een aparte categorie wandtegels zijn tegels met amors, ook wel aangeduid als cupido’s of putto’s. Daarmee worden dartele naakte figuurtjes met vleugels aangeduid. Vaak zijn ze op minnejacht en gewapend met pijl en boog.

Tafereeltjes met veel variatie
Vanaf het eind van de 17e eeuw komen er zogenaamde tafereeltegels. Deze leuke tegels waaronder vele met schaatsers, koek-en-zopietent en het spel colven zijn vooral in de 18e en begin 19e eeuw in verschillende tegelbakkerijen in Nederland gemaakt. Rotterdam, Amsterdam, Utrecht, Makkum en Harlingen waren belangrijke productieplaatsen. Meestal zijn ze blauw gekleurd, maar ook mangaankleurige tegels komen voor. Deze tegels hebben landschappen als decor en sierden de wanden van talrijke huiskamers. De motieven op dit soort tegels varieerden sterk. Er komen tegels voor met huisjes (al of niet met een rokende schoorsteen), kerken, bruggetjes, molens, bootjes (al of niet bemand), haven-, stads- en dorpsgezichten. Volgens mij werden dit soort tegels ook met sponsen opgezet en vervolgens geschilderd.

*Tegels met ijstafereel uit de eerste helft van de 18e eeuw*

*Tegels met ijstafereel uit de 19e eeuw; links een schaatser met ijsstok bij een koek-en-zopie-tent*

Kleirandje als scheiding

*Cloisonné tegel uit 1930-1940 hardrijder op de schaats*

Een bijzonder soort tegel uit de 20e eeuw is de zogenaamde cloisonnétegel. Bij deze tegels worden de verschillende kleuren glazuur, waaruit de afbeelding is opgebouwd, gescheiden door kleirandjes. Dit type tegels werd in Nederland gemaakt door De Koninklijke Porceleyne Fles in Delft en door Westraven in Utrecht, respectievelijk in de perioden 1907-1977 en 1923-1965. Ik heb zo’n tegel met een schaatser in bezit. Deze vrij zeldzame tegel is gemaakt door de Porceleyne Fles in Delft tussen 1930 en 1940.
Helaas is tot nu onbekend wie de opdrachtgever van deze tegel is en of die voor een speciale gebeurtenis is gemaakt. Deze tegel lijkt onderdeel te zijn van een serie van zeven vergelijkbare cloisonnétegels met verschillende sporten, maar mogelijk is er geen verband.

Massaproductie
Mede als gevolg van de industrialisatie vanaf medio 19e eeuw kwamen er steeds betere productietechnieken voor tegels. Er ontstond, onder andere als gevolg van concurrentie met het buitenland, massaproductie van vaak goedkoop gedrukt aardewerk. De tegels zijn vaak maar 5 mm dik en de afmetingen variëren. Onder andere Koninklijke Mosa uit Maastricht was er een producent van. Veelvuldig worden nu tegels gemaakt ten behoeve van een bepaalde gebeurtenis, zoals de Elfstedentocht. De belangstelling van verzamelaars voor dit soort gelegenheidstegels is er (nog) niet, voor zover ik weet. Ik spaar ze in ieder geval zelf niet.