Op gevleugelde voeten
Op gevleugelde voeten
Auteurs: Bev Thurber en Niko Mulder - 6 augustus 2023
Dit artikel is in enigszins gewijzigde vorm opgenomen in Kouwe Drukte 78, oktober 2023
For the ENGLISH translation click here
In het begin van de jaren vijftig kwam schaatsfabrikant Egbert Vonk uit Oudeschoot met een nieuwe folder, Gevleugelde voeten.1 Titel en ontwerp sloten nauw bij elkaar aan. De voorkant toont een hardrijder met vleugels aan de buitenkant van de schoenen. De vormgeving oogt modern, een beetje futuristisch zelfs voor die tijd.
Origineel was het idee echter allerminst. Vonks vleugels kenden een lange rij voorgangers. Sterker nog: de oorsprong van de gevleugelde voet is eeuwen ouder dan de schaats met ijzeren schenkel zelf ...
Galerij van gevleugelde schaatsen
Egbert Vonk zat al ruim dertig jaar in het vak en zal op enig moment op de hoogte zijn geraakt van de symboliek van de gevleugelde schaats. Daarvoor hoefde hij niet eens ver van huis: izeren wjukken (ijzeren wieken) is beeldspraak voor schaatsen in het Fries. De gebroeders Castelein hadden er in 1936 hun boekje over Friese hardrijders naar vernoemd.2
Ving, 1960s
Trouwens, de Christiania Staal & Jernvarefabrik uit Moss had een gestileerde vleugel als beeldmerk.3 Ook al was die Ving ontleend aan de naam van de eigenaar, Wilhelm Rosenvinge, hij paste perfect in het plaatje. Als maker van de Ballangrudschaats was deze fabriek een geduchte internationale concurrent van Vonk.
Ook al was die Ving ontleend aan de naam van de eigenaar, Wilhelm Rosenvinge, hij paste perfect in het plaatje. Als maker van de Ballangrudschaats was deze fabriek een geduchte internationale concurrent van Vonk.
Dat er tijdens zijn werkzame leven aan de andere kant van de Atlantische Oceaan meerdere collega-fabrikanten waren van zowel ijs- als rolschaatsen met gevleugelde schaatsen als logo 4 5 6 7 zal Vonk vermoedelijk zijn ontgaan.
Van de vleugels in het vignet van een aantal ijsclubs zal hij misschien ook geen weet hebben gehad.8
Het handelsmerk van Johan Peter Becker junr. uit Remscheid, voor de Tweede Wereldoorlog een van de grootste schaatsfabrieken ter wereld, zal hij daarentegen vrijwel zeker hebben gekend.9
Gevleugeld begrip
Op het eerste gezicht is het zinnebeeld van de gevederde schaats eenvoudig te verklaren uit de overeenkomst tussen wiekslag en schaatsslag. Vliegensvlug zwenken en zweven over het ijs, welke metafoor leent zich beter voor het schaatsen dan de vergelijking met de vrije vlucht van een vogel in de lucht? In gedichten en verhalen in diverse talen wemelt het ervan.
Multatuli verwoordt het gevoel rond 1838 in Myn schaatsen10:
|
De stroom die des zomers gestaag heeft gevloeid Vergunt nu den ryder op yzer geschoeid, Op zyn rug als een zwaluw te zweven. |
Onderliggende betekenis
Maar hoe vanzelfsprekend ook, toch is de overeenkomst tussen schaatsslag en vogelvlucht als verklaring van de symboliek van de gevleugelde voet op zichzelf niet toereikend. Onder haar verendek ligt een diepere oorsprong verborgen. Die steekt de kop op bij het model schaats dat Johan Peter Becker jr. in 1877 presenteerde.
Met de vleugelschroef (Flügelschraube; wing screw) past de schaats op zich goed bij de al geschetste beleving van het uitslaan van je ‘vleugels’ op het ijs.11 De schoen wringt echter bij de naam. Waarom werd het model Merkur genoemd? Mercurius, de Romeinse god van de handel en boodschapper van de goden, kon toch zeker geen slag schaatsen!
De kentekens van Mercurius
Dat zal zo zijn, maar vliegen en zweven kon hij als de beste. Als je de mythen wilde geloven althans. Dat deden ze in Remscheid, evenals in Edinburgh, bij de oudste ijsclub ter wereld. De vereniging gaf traditiegetrouw medailles van verdienste uit aan haar leden.12 In de 18e eeuw hadden die aan de ene zijde een paar gekruiste schaatsen. Dat sprak voor zich.
Begin 19e eeuw koos miniatuurschilder en clublid William Thomson echter voor een compleet afwijkend ontwerp: een bloot joch op schaatsjes, met vleugels aan zijn voeten en zijn hoed.13
In de tweede helft van de 19e eeuw verving portrettist John Ballantyne op zijn beurt het ongeklede knulletje op de medaille door een volwassen vent.14 Zónder schaatsen, maar mét gevleugelde voeten, hoed en staf, de kentekens van Mercurius.
Mercurius was geen onbekende voor doorgewinterde Britse kunstrijders. In zijn boek A Treatise on Skating (1772), dat vele herdrukken beleefde, nam Robert Jones de Flying Mercury op als een na te streven schaatshouding.15
Dit stak echter nogal mager af bij wat hij eigenlijk wilde bereiken. Hij begon zijn boek namelijk met de verzuchting over zijn onvermogen om het schaatsen terug te voeren op de klassieke literatuur. Hoewel de oude Grieken en Romeinen nooit hebben geschaatst, had Jones toch bij ze uit kunnen komen, als hij wat dieper had gegraven ...
Vlucht naar het noorden
Mercurius was een populair personage in de klassieke mythologie. Verhalen over hem, zoals de Aeneis, werden tijdens de middeleeuwen in heel Europa gekopieerd en moesten daarvoor vanuit het Latijn worden omgezet in de lokale talen. De speciale uitrusting van Mercurius vormde daarbij een probleem.
Hij droeg een petasum (gevleugelde reishoed) en talaria (gevleugelde schoenen), maar hoe moest je die woorden vertalen?
Er waren verschillende interpretaties mogelijk. In de 8e eeuw dacht iemand dat Mercurius een feðrhoman (Oudengels voor gevederde mantel) had.16 Een paar honderd jaar later droeg een anonieme schrijver in het Oudsaksisch scridscos aan als vertaling voor talaria.17
Verwarrend genoeg haalde Notker Labeo de reishoed (petasum) van Mercurius en zijn gevleugelde schoenen (talaria) in de 11e eeuw door elkaar. Zijn uitleg (petasum betekent de vleugelschoen van Mercurius) zou eeuwenlang de Duitse standaardinterpretatie blijven.18
(Met name de Grieken noemen de vleugelschoen van Mercurius petasum)
Notker Labeo’s toelichting op Martianus Capella’s Marriage of Philology and Mercury, 11e-eeuws.
St. Gallen Stiftsbibliothek Cod. Sang. 872, pagina 16, regel 17-18; met dank aan e-codices
een verbastering van schritschuh, 1200-1300.
Summarium Heinrici, Universitätsbibliothek Graz 859, folio 10rb, regel 23
Tussen ongeveer 1100 en 1500 gaven vijftien middeleeuwse handschriften variaties op schritschuh als vertaling voor petasum in de betekenis van gevleugelde schoen.19 Eén daarvan was sirtescoyhe.
Voorbeelden van woorden die ‘gevleugelde schoen’ betekenden in het Middelnederlands, hebben we niet gevonden, hoewel Jacob van Maerlant in de buurt kwam met ‘… enen man an die voeten ghevloghelt’.20
Stappen en glijden in de Middeleeuwen
De schrit- in schritschuh komt van het Germaanse werkwoord screiþa-21, wat zowel stappen als glijden betekent. De Oudhoogduitse afstammeling hiervan, scrītan, werd gebruikt voor de glijvlucht van een speer in het Hildebrandslied (c. 830).22
De Scandinavische verwant, het Oudnoordse skríða, beschreef de beweging van skiërs in diverse sagen, alsmede het glijden op ijs zonder schaatsen in het mythologische gedicht Hávamál.23 De scrithifini (glijdende of skiënde Finnen) worden al genoemd in teksten die helemaal teruggaan tot Procopius en Jordanes in de zesde eeuw.24
Of in het Nederlands het werkwoord scriden, later schriden en schrijden, ook ooit glijden heeft betekend, weten we niet.
Het Duitse werkwoord scrītan verloor zijn glijdende betekenis ergens tussen 1050 en 1350 in de Middelhoogduitse periode25, maar misschien overleefde het in schritschuh, dat mogelijk oorspronkelijk glijschoen betekende.26
van 'glijden' op 'schaatsen'. In Scandinavië betekent skríða nog altijd glijden,
al werd skrittskoer (skridskor; letterlijk: glijschoenen) pas in 1650 opgetekend.
Gevleugelde schoen ouder dan schaats
Glijschoenen klinken als schaatsen, en schritschuh is vergelijkbaar met het woord voor schaats in veel moderne talen: Schlittschuh in het Duits, skridsko in het Zweeds en schrikschoen in het Nederlands. Maar aangezien de vroegst bekende schaatsen met ijzeren schenkels uit de eerste helft van de dertiende eeuw stammen27, kan schritschuh daar aanvankelijk niet naar hebben verwezen.
Glissen
Glissen waren overal beschikbaar toen schritschuh werd bedacht, maar het is onmogelijk te zeggen of het woord ernaar verwees. De enige duidelijke middeleeuwse verwijzing naar glissen is in het Oudnoords, waar ze ísleggir (letterlijk: ijsbenen of ijsschenkels) worden genoemd. Dit woord wordt nog steeds gebruikt voor glissen.29
Variaties op schritschuh voor schaatsen
De oudste toepassingen van schritschuh voor schaatsen die we hebben kunnen vinden, zijn schryttschuhen en scrijtscoen.
In Anna Ebin’s vertaling van Venite naar het Duits uit 1465 zegt ze dat Lidwina’s vriendinnen op schryttschuhen waren toen ze viel.30
(On scrijtscoen Damian skated on the ice)
Philadelphia, University of Pennsylvania, Ms. 739 - olim Dutch 1
Scrijtscoen, een directe variant van het Duitse woord schritschuh, komt voor in een Middelnederlands gedicht, dat dateert van rond 1485 en diende als hulpmiddel voor monniken om de plaatselijke heiligendagen te onthouden. Het bevat de versregel: ‘Op scrijtscoen daem reet opt ijs’.31 Daem ofwel St. Damianus, behoorde tot het bisdom Utrecht, dat in die tijd praktisch het hele noordelijke deel van Nederland besloeg.
Daem ofwel St. Damianus, behoorde tot het bisdom Utrecht, dat in die tijd praktisch het hele noordelijke deel van Nederland besloeg.
In het Middelnederlands kwam schrikschoen vaker voor dan schrijtschoen. Het verscheen in enkele laat vijftiende-eeuwse bronnen:
In 1481, ‘princersse Marye van Bourgoengien ... liep menich waruen spelen vp thijs met scauerdijnen ende met scricschoen, …’. 32 33
Hoewel deze tekst pas in 1531 werd gedrukt, was hij gebaseerd op handschriften uit de late 15e eeuw.
Rond 1490 luidde een van de wetten van de stad Gouda:
'noch desgelijcx te rien mit genen scoverlingen noch scrijcscoenen upter straten'34 (evenzo is het schaatsen op straat, met schoverlingen of met schrikschoenen, verboden)
Het is niet bekend waarom en wanneer schrijden veranderde in schricken in de Lage Landen. Was schrikschoen een verbastering van scrijtscoen? Of is het afgeleid van het werkwoord schricken (met grote stappen lopen)?35 Ging het in dat geval wellicht gepaard met een nieuwe schaatstechniek en verwees het naar de langere slagen die schaatsers gingen maken?
Het gebruik van het werkwoord rijden (inclusief de vormen reet en rien in de passages hierboven) is kenmerkend voor de Lage Landen. De uitdrukking ‘rijdende op dat ijs’ vereiste niet eens de naam van het object waarmee werd gereden.36 We vermoeden dat het om schrickschoen ging, want deze combinatie komt ook voor in de Nederduitse vertaling van Venite uit Dalheim uit de 15e eeuw:
'under de voeten schrickschoen ofte schouerlick, dar men op dat ijs mede pleget to rijden in dem lande'.37
Deze zin is vrijwel identiek aan het Middelnederlands en het gebruik van rijden lijkt te wijzen op een onbekende Nederlandse bron.
Anna Ebin en de overige auteurs van de fragmenten hierboven waren niet de eersten die schritschuh of zijn varianten opschreven, maar ze waren misschien wel de eersten die het woord voor Mercurius’ schoeisel gebruikten voor schaatsen met ijzeren schenkels.
Om onbekende redenen?
Tenzij Mercurius wordt genoemd, zoals in de naam van een Amerikaanse rolschaatsbaan, of duidelijk bedoeld, zoals in het ontwerp van Vonks folder, is het bijna onmogelijk om te weten waarom individuele clubs, schaatsers en schaatsenmakers ervoor kozen om vleugels op te nemen.
Ze waren misschien bedoeld om het gevoel van vliegen tijdens het schaatsen op te roepen, zoals zou kunnen gelden voor de Noorse kunstschaatsster Sonja Henie, die haar autobiografie Wings on My Feet (Vleugels aan mijn voeten, 1940) noemde.
Hoewel de woorden in de titel overeenkomen met de gevleugelde voeten in de folder van Vonk, verwijst Henie's titel naar de 'kwaliteit van letterlijk door de ruimte vliegen ... Het is deze volledige bevrijding van het aardgebonden gevoel dat schaatsen zo leuk maakt.'38
Multatuli kende beide mogelijkheden. Eerst vergeleek hij schaatsers die over het ijs scheren met zwaluwen, vervolgens noemde hij Mercurius. (zie Extra's).
Vleugels kunnen ook om puur esthetische redenen zijn gebruikt, zoals mogelijk het geval was bij een anonieme Scandinavische schaatsenmaker die de voetstapels van zijn schaatsen voorzag van vleugels.39
afkomstig uit een 19e-eeuwse boerderij buiten het dorp Grampian, Pennsylvania, VS.
Het merkteken H (voor höger of høyre, wat rechts betekent) en de typische hakschroef,
laten duidelijk een Scandinavische herkomst zien.
Het concept van schaatsen als vleugels voor voeten overleeft in het logo van de Professional Skaters Association in de Verenigde Staten, hoewel hun website niet uitlegt waarom ze ervoor kozen.
Het abstracte ontwerp oogt veel moderner dan het logo van de voorganger van de PSA, de Professional Skaters Guild Of America, uit 1956.
De Italiaanse schaatsenmaker Risport, met een gevleugelde R als handelsmerk, is niet vergeten van wie schaatsers hun vleugels hebben gekregen: hun topmodel rolschaats heet Mercurio.
Daarin zijn ze overigens niet uniek. Verbazingwekkend genoeg is de naam van Mercurius verbonden met verschillende andere bedrijven en modellen, zowel voor inline- als voor ijsschaatsen.40
Verreweg de bekendste onder hen was John Wilson uit Sheffield, Engeland, die in de vijftiger jaren een kunstschaats Mercurio op de markt bracht.
Bronvermelding
1. Folder Gevleugelde schaatsen, Schaatsenfabriek Vonk, Oudeschoot, Friesland, Nederland, circa 1955. Particuliere verzameling.
2. J. en M. Castelein - Op iiz'ren wjukken, Brandenburgh & Co, Sneek, 1936.
3. Folder Ving, Christiania Staal & Jernvarefabrik, Moss, Norway, circa 1960. Particuliere verzameling. Het Ving-logo werd gebruikt van circa 1930 tot circa 1980.
4. Folder, Stacey Canadian Skate Corp., New York, 1918. Particuliere verzameling.
5. Blue Streak Medaille 1926, A.G. Spalding & Bros, New York / Chicago. In Ed Braakman - Schaatsenmakers en patenthouders Verenigde Staten van Amerika, particuliere publicatie, 2005.
6. Tubular and Figure Ice Skate Outfits, catalogus van de Arco Tubular Skate Company, Endicott, New York, 1939-1940. Particuliere verzameling.
7. Logo, “Chicago” Roller Skate Co., circa 1930s-1940s. Website Made in Chicago Museum.
8. Logo, St. Petersburg Skating Club, 1880. In Irving Brokaw – The Art of Skating, Charles Scribner's Sons, New York, 1926, p. 10; Anoniem - 'Spotlight on Club Emblems' in Skating, official magazine of United States Figure Skating Association 27: 2, december 1949.
9. Catalogus, Joh. Peter Becker junr., 1937. Particuliere verzameling.
10. Multatuli – Myn schaatsen, circa 1838. In Brieven. Deel 1. Eerste periode tot 1846, ed. Mimi Douwes Dekker, W. Versluys, Amsterdam, 1891. DBNL.org.; R. Voskuyl - 'Myn schaatsen', Kouwe Drukte 71, april 2021, p. 12-14.
11. Merkur schaats, 1877-1930. Particuliere verzameling.
12. The Edinburgh Skating-Club with Diagrams of Figures and a List of the Members. William Grant, Edinburgh, 1865, p. 17–18.
13. Medaille, Edinburgh Skating Club 1814. Website Steppes Hill Farm Antiques Ltd.
14. Medaille, Edinburgh Skating Club 1864-1901. Website Coin Archives.
15. The Mercury Position. R. Jones - The Art of Skating, 1823. Website The British Museum, inventaris nummer 1931,1114.626.
16. M. Fox - ‘Feðerhama and hæleðhelm: The Equipment of Devils’, Florilegium 26: 131-57, 2009, p. 136.
17. Oxford, Bodleian Library, MS Auct F.1.16, page 126b, regel 6. Zie ‘scritiscuoh’ in Rudolf Schützeichel - Althochdeutscher und Altsächsischer Glossenwortschatz, Niemeyer, Tübingen, 2004.
18. Notker’s toelichting op Martianus Capella’s Marriage of Philology and Mercury. In Paul Piper - Die Schriften Notkers und seiner Schule, boek 1, deel 2, Akademische Verlagsbuchhandlung von J.C.B. Mohr, Freiburg / Tübingen, 1882, p. 701.
19. ‘Scritiscuoh’ in Rudolf Schützeichel - Althochdeutscher und Altsächsischer Glossenwortschatz, Niemeyer, Tübingen, 2004. Dateringen van manuscripten uit handschriftencensus.de.
20. Jacob van Maerlant - Der naturen bloeme (1266), ed. Eelco Verwijs, J.B. Wolters, Groningen 1878, boek 12, regel 1205-1206. DBNL.org.
21. ‘Schlittschuh’ in Friedrich Kluge - Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, ed. Elmer Seebold, 24th ed., De Gruyter, Berlijn, 2002.
22. R. Meissner - 'Zum Hildebrandslied', Zeitschrift für deutsches Altertum und deutsche Literatur N.F. 30(=42): 122-128, 1898.
23. B. A. Thurber - Skates Made of Bone: A History, McFarland, Jefferson, NC, Verenigde Staten, 2020, p. 93-99. Regel 2 van couplet 83 uit Hávamál, een gedicht uit de Poetische Edda, luidt ‘en á ísi skríða’ (glij als je op het ijs bent); het is niet duidelijk of er werd gegleden op schoenen of op glissen, maar er wordt zeker niet verwezen naar schaatsen met ijzeren schenkels, want die waren niet beschikbaar in Scandinavië toen het gedicht werd geschreven.
24. J. Weinstock - Skis and Skiing from the Stone Age to the Birth of the Sport, Edwin Mellen, Lewistown, NY, Verenigde Staten, 2003, p. 8-9.
25. 'Schreiten' in Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm, Trier Center for Digital Humanities, dwb.uni-trier.de.
26. Het verstarren van oude betekenissen van woorden in vaste uitdrukkingen is een bekend fenomeen. Zo bestaat in het Nederlands de oude betekenis van 'schricken' (grote stappen zetten) alleen nog in 'schrikkeljaar'.
27. O. Goubitz - 'Nederland's oudste schaats?', Kouwe Drukte 9, september 2000, p. 4-5; W. Blauw - Van Glis tot Klapschaats, Van Wijnen, Franeker, 2001, p. 57.
28. B. A. Thurber - Skates Made of Bone: A History, McFarland, Jefferson, NC, Verenigde Staten, 2020, p. 87-88; ‘islägg’ in Svenska Akademiens ordbok, SAOB.se.
29. B. A. Thurber - Skates Made of Bone: A History, McFarland, Jefferson, NC, Verenigde Staten 2020, p. 129. Het gebruik ervan neemt onder gewone mensen echter af ten gunste van 'skridskor på djurben' (schaatsen van dierenbotten).
30. Anna Ebin - Venite, Neurenberg, Germanisches Nationalmuseum, hs 2261, folio 123r, regels 21-23 (1457-1465); Niko Mulder - 'Lidwina - op schaatsen of schalootsen?', Kouwe Drukte 77, april 2023, p. 7,#8.
31. Philadelphia, University of Pennsylvania, Ms. Codex 739 (olim Dutch 1); Youri Desplenter - 'Vrouwe, laet Jan de mamme suyken / Barthelmees is een kolkuyken. Een Middelnederlandse cisiojaan in een bijzonder Hollands psalter (ca. 1485)', Queeste, Tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden 15: 36-54. DBNL.org.
32. Anoniem - Dits die Excellente Chronijcke van Vlaenderen, Willem Vosterman, Antwerp, 1531. DBNL.org.
33. Scauerdijnen, scoverlingen en schouerlick waren varianten van een ander Nederlands woord voor schaatsen, die Cornelius Kiliaan in 1599 omschreef als: ‘Calopodia ferrata, quibus nostrates mira celeritate atque dexteritate labuntur per adstrictas glacie aquas’ (met ijzer beslagen schoenen waarop onze inheemse bevolking glijdt over bevroren water met opzienbarende snelheid en vaardigheid). Etymologicum teutonicae linguae, ed. F. Claes s.j., Mouton, The Hague, 1972, lemma ‘schauerdijnen’. DBNL.org.
34. J. Verdam - 'Uit Goudsche rechtsbronnen', Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 38: 239-255, 1919. DBNL.org.
35. Middelnederlands Woordenboek (MNW), digitale versie, Instituut voor de Nederlandse taal, https://gtb.ivdnt.org/.
36. Anoniem - TLeven, Ghent UB 1080, fol. 217v-218r (ca. 1480); Niko Mulder - 'Lidwina - op schaatsen of schalootsen?', Kouwe Drukte 77, april 2023, p. 7, #7.
37. Anoniem - Venite, Berlin, Staatsbibliothek codex mgq 1240, fol. 5v-6r (15e eeuw); Niko Mulder - 'Lidwina - op schaatsen of schalootsen?', Kouwe Drukte 77, april 2023, p. 7, #9.
38. Sonja Henie - Wings on My Feet, 1940, p. 101. Scan van het omslag, collectie Bev Thurber.
39. Gevleugelde schaats uit een particuliere verzameling. De gegevens over de herkomst van de schaats zijn afkomstig van Jan Biegelaar.
40. Voorbeelden zijn onder meer een inline skate ontworpen door Pouyan Mokhartarani, een hockeyschaats en de inline frames geproduceerd door respectievelijk de Amerikaanse fabrikanten Verbero en Endless Blading, en een skeeler geproduceerd door de Australische fabrikant Blade X.
Extra's
Schaatsen zoals de Homerische goden
Het moderne Duitse woord voor schaats, Schlittschuh, is een heranalyse (aanpassing) van schritschuh. Tegen de achttiende eeuw betekende schreiten niet langer ‘glijden’ en was schaatsen populair geworden. Mensen begonnen Schlittschuh te zeggen in plaats van Schrittschuh, omdat schaatsen meer op glijden (schlittern) leek dan op schrijden (schreiten).
Toen Goethe en Klopstock elkaar in 1775 ontmoetten, spraken ze
... nämlich auf gut oberdeutsch von Schlittschuhen, welches er [Klopstock] durchaus nicht wollte gelten lassen: denn das Wort komme keinesweges von Schlitten, als wenn man auf kleinen Kufen dahinführe, sondern von Schreiten, indem man, den Homerischen Göttern gleich, auf diesen geflügelten Sohlen über das zum Boden gewordene Meer hinschritte.1
(... namelijk in goed Hoogduits over Schlittschuhen (schaatsen), wat hij [Klopstock] absoluut weigerde te accepteren: het woord komt geenszins van Schlitten (slee), alsof je op kleine lopertjes voortgaat, maar eerder van Schreiten (schrijden), in die zin dat men, net als de Homerische goden, op deze gevleugelde zolen over de tot bodem geworden zee schrijdt).
Klopstock had absoluut gelijk toen hij Goethe corrigeerde, maar niet om de reden die hij opgaf.
Mercurius in Multatuli’s Myn schaatsen
Na zijn versregels over het gevoel als een zwaluw over het ijs te kunnen scheren, gaat Multatuli verder met dit thema, waarbij Mercurius wordt geïntroduceerd:
|
't Vertelsel by de ouden dat vroeger Mercuur Met gevleugelden hiel had gevlogen Het make in een dichtstuk dan beter figuur, 't Kwam welligt te pas by zyn Godennatuur, Ik zeg u, 't is schandlyk gelogen. En als ik geleefd had by Griek en Romein Het zouden geen vleugels maar schaatsen dan zyn. Doch wat gaat Mercuur met zijn vleugels ons aan, Ook ons zijn die vleugels gegeven. Wanneer wy op grachten of stroomen den baan Al garend en zwevend ten-einde weer gaan, Dan heeft men genot van het leven.2 |
Circa 1900.
Gevleugelde schaats boven de kroon aan de bovenzijde van het wapen.
Irving Brokaw - The Art of Skating, 1926, titelpagina
Brokaw was de oprichter van de ISC
De Amerikaanse rolschaatsstickerrage
Van de jaren twintig tot vijftig was het gebruikelijk dat rolschaatsbanen in de Verenigde Staten promotiestickers uitdeelden. Schaatsers verzamelden deze en plakten ze vaak op hun rolschaatskoffers. Tegenwoordig onderhoudt het National Museum of Roller Skating in Lincoln, Nebraska, Verenigde Staten, een zeer grote collectie van deze stickers. Het exacte aantal is onbekend omdat ze niet allemaal zijn gecatalogiseerd, maar het moet in de duizenden lopen.
Veel van de stickers hebben een of andere soort vleugels. Max McKillip, de archivaris en docent van het museum, schatte dat tussen een derde en de helft van de stickers vleugels hebben. Waarom was dit motief zo in trek?
De aantrekkingskracht tot de klassieke mythologie lijkt deel uit te maken van een grotere trend die Anthony Barnstone heeft opgemerkt.3
Het gebruik van mythologische karakters in reclamelogo's was in deze tijd gebruikelijk, waarbij Mercurius een van de meest gewilde was.
Als onderdeel van deze trend koos de Chicago Roller Skate Company, opgericht in 1905, een gevleugelde rolschaats als logo. Het maakte uitgebreid reclame en produceerde ook sjablonen waarop exploitanten van rolschaatsbanen hun eigen promotiemateriaal konden baseren, waaronder een gevleugelde schaats die als clubembleem kon worden gebruikt.
Als onderdeel van deze trend koos de Chicago Roller Skate Company, opgericht in 1905, een gevleugelde rolschaats als logo. Het bedrijf maakte uitgebreid reclame en produceerde ook sjablonen waarop ijsbaanexploitanten hun eigen promotiemateriaal konden baseren, waaronder een gevleugelde schaats die als clubembleem kon worden gebruikt.4
Dit kan van invloed zijn geweest op de Roller Skating Rink Operators Association toen deze in 1937 werd opgericht.
Het logo, een adelaar met vleugels gespreid over een rolschaats, combineert de Amerikaanse adelaar met een afbeelding van een gevleugelde schaats.
Afbeeldingen van gevleugelde schaatsen bleven de daaropvolgende decennia populair. Barnstone beschrijft Mercurius als 'een ontwerpcliché' waarvoor alleen 'het stenosymbool van zijn kleine vleugels' nodig was om hem aan te roepen.
De rolschaatsindustrie bereikte dit punt vrij snel, met als gevolg dat sommige rolschaatsbanen eenvoudigweg kleine vleugels in hun stickerontwerpen opnamen.
Chicago, Verenigde Staten, circa 1937
Elyria, Ohio, Verenigde Staten, circa 1950
Andere toepassingen van schritschuh
In een van zijn preken5, noemt de Duitse mysticus Meister Eckhart (ca. 1260-ca. 1328) twee schritschuwe die de ziel kan gebruiken als deze zich met God verenigt:
Nu schrit edile sele / zuch ane dîne schritschuwe / daz ist forstentnisse und minne / da mide schrit uber di werc dinir crefte / ubir dîne forstentnisse / ubir di dri ierarchien / di dri himmele und uber daz licht daz dich creftigit und sprinc in daz herze godis / daz ist in sîne forborgînkeit / da salt du inne forborgin werdin allen creaturen.
Vlieg nu, edele ziel, trek je glijschoenen aan, d.w.z. intellect en liefde. Vlieg met hen over het werk van je krachten en over je eigen intellect en over de drie hiërarchieën, de drie hemelen en over het licht dat je kracht geeft, en spring in Gods hart, dat wil zeggen in zijn verborgen natuur: daar zul je verborgen zijn voor alle wezens.
Dit idee, inclusief het woord schritschûn, wordt herhaald in Der Saelden Hort (de Schatkamer van de Zegeningen), een Alemannisch gedicht uit circa 1300.6
Österreichische Nationalbibliothek, codex 2841
http://data.onb.ac.at/rec/AC13960952
|
daz wir nicht langer biten, wir durstenclichen schriten zů dir mit disen schrit schůn so daz wir dinen willen tůn. |
dat we niet langer wachten, we vliegen moedig naar u toe met deze glijschoenen zodat wij uw wil doen. |
Deze citaten hebben duidelijk geen betrekking op het schaatsen, maar het idee van metaforische vleugels voor de ziel vindt een praktische vorm in het handelsmerk van Becker & Henckell, een schaatsfabrikant uit Remscheid in Duitsland, in 1879.
bij het Königliches Handelsgericht zu Barmen
voor allerhande staal- en ijzerwaren, met name vijlen. 28 juli, 1879.
Bronvermelding bij Extra's
1. J.W. von Goethe - Aus meinem Leben: Dichtung und Wahrheit, vol. 3, boek 15, J.G. Cotta, Tübingen, 1814, p. 509. Deutschestextarchiv.de.
2. Multatuli – Myn schaatsen, circa 1838. In Brieven. Deel 1. Eerste periode tot 1846, ed. Mimi Douwes Dekker, W. Versluys, Amsterdam, 1891. DBNL.org.
3. Anthony Demetrios Barnstone - The Poetics of the Machine Age: William Carlos Williams and Technological Modernism. Ph.D. proefschrift, University of California at Berkeley, 1998, p. 242-243.
4. Our Story: Roller Skating Association International, april 2012, p. 11-12.
5. Preek 15 in Paradisus anime intelligentis (no. S 90). Oxford, Bodleian Library, MS. Laud Misc. 479, folio 30r, regel 7-13 (1325-1350).
6. H. Adrian - Der Saelden Hort: alemannisches Gedicht vom Leben Jesu, Johannes des Täufers und der Magdalena, Weidmann, Berlin, 1927, p. 78, regels 4369-4372.
Dankbetuiging
De auteurs willen graag hun speciale dank betuigen aan het Nationaal Museum voor Rolschaatsen voor het genereus ter beschikking stellen van hun afbeeldingen van rolschaatsstickers.