Colf op ijs

Algemeen

For the ENGLISH translation click here

Colf is een sport die van de Middeleeuwen tot en met de Gouden Eeuw zeer populair was in de Lage Landen. Het is een spel dat gespeeld wordt met een bal van hout of leer en een slaghout dat Colf wordt genoemd. Het werd gespeeld zowel op het land als ook op het ijs; maar waren wel verschillen tussen deze twee. Aan het eind van de 17e eeuw verdween de colfsport vrij plotseling en werd een kortebaanvariant populair die meestal als Kolf (met een K in plaats van een C) wordt aangeduid.

Geschiedenis

Door de vele overlast die colf met zich meebracht, zagen stadsbesturen zich genoodzaakt tot het nemen van beperkende maatregelen. Zo zijn er vele verordeningen en charters bekend waarin het colven werd verbannen tot buiten de stad, om beschadigingen aan andermans eigendommen, verwondingen aan omstanders of ontheiliging van kerken en kerkhoven te voorkomen. Maar ook het colven buiten de stad werd aan banden gelegd. In 1377 bepaalde het Antwerpse stadsbestuur bijvoorbeeld dat het colven verboden was tijdens de zaaitijd. ’s Zomers was bovendien de begroeiing op de akkers en weiden hinderlijk voor de spelers: de ballen gingen vaak gemakkelijk verloren. De vroege lente en de wintermaanden waren de beste tijd. In de agrarische maatschappij van die tijd was de winter bovendien de minst drukke periode van het jaar. Van de lente tot de herfst was men druk bezig op het veld en tijdens de winter was er heel wat minder werk. De vrijgekomen tijd kon aangenaam besteed worden aan andere bezigheden, zoals feesten, schaatsen en colven.

In de zestiende en zeventiende eeuw waren de winters aanmerkelijk kouder dan in de 21e eeuw. Klimatologen hebben voor deze periode de naam Kleine IJstijd bedacht. Doelend op de voorbije winter spreekt een Brabantse kroniek van 1565 over de meesten en coutsten winter en vorst… dant hier te lande in 53 eare gheweest is, soo datter veel menschen van coude ghestorven sijn…
Stadsgrachten, plassen en zelfs grote rivieren vroren geregeld dicht, wat voor de colvers ruime en ideale gelegenheden schiep voor hun spel. Maar ook hiertegen werden bezwaren ingebracht, zodat als gevolg daarvan, bijvoorbeeld in Leiden, het kolven upt ijs zowel upt land met een keure verboden werd.
Toch bleef in de Nederlanden het colven, en dan vooral het colven op ijs, gedurende eeuwen erg in trek.

Er bestaat een ruim aantal schilderijen waarop het colven op ijs of het spelmateriaal daartoe is afgebeeld. Dit zijn vooral schilderijen uit de 16e en 17e eeuw. Zie In kunst en toegepaste kunst.

Materiaal

Oorspronkelijk waren de eerste colfstokken geheel van hout gemaakt, maar in de zestiende eeuw werden de stokken verlood of verijzerd. De grip van de colfstok werd beschermd door een bekleding in gevlochten leder. Details in de afwerking zijn vooral op enkele Hollandse kinderportretten goed herkenbaar.

De ballen waren meestal van iepen- of beukenhout.

Spelregels

Colf op ijs is een kort spel met paaltjes als doelen.
Omdat de beschikbare ruimte op het ijs moest worden gedeeld met andere medegebruikers is het aannemelijk dat het colfspel werd gespeeld op de beschikbare ruimte. Op verschillende zeventiende-eeuwse schilderijen en prenten ziet men in de nabijheid van de spelers vaak kleine paaltjes die dienstdeden als doel. Dat dit soort paaltjes moeilijk zichtbaar zouden zijn geweest op een grotere afstand is de tweede reden dat moet worden aangenomen dat colf op ijs een zogenoemd kort spel was. Als derde argument kan worden aangevoerd dat de spelers zelden zijn afgebeeld met een ‘full swing’.

Bronvermelding

1. Wikipedia