IJskaarten

Inleiding

Auteur Matthy van Klaveren

IJs(wegen)kaarten
Op oude schilderijen en op oude wandtegels komen tot ver in de 19e eeuw schaatsfiguren voor die een stok vasthouden die ze over hun schouder meenemen. Zowel de schilderijen als de tegels geven vaak het leven van alledag weer, waaruit we dus mogen vaststellen dat zo’n ijsstok zeer gebruikelijk was. In de Scandinavische landen, maar ook in Noord-Duitsland kwam het schaatsen met een stok nog volop voor in de 20e en 21e eeuw. De stok met ijzeren punt wordt gebruikt om het ijs te keuren. Hierdoor probeert men de dikte van het ijs te meten en zo vast te stellen of het veilig genoeg is om zich daar op te wagen.  Een ijsstok moet niet verward worden met een schaatsstok. Een schaatsstok heeft vaak aan beide zijden een houten knop, maar in ieder geval geen ijzeren punt, en werd gebruikt om met elkaar aan de stok te rijden. Dit was erg populair in de eerste helft van de 20e eeuw, maar raakte daarna snel in onbruik. We mogen uit het gebruik van de ijsstok concluderen dat schaatsen destijds populair was, maar nog ongeorganiseerd en dat men zich begaf op ijs waar nog niet of weinig op gereden was.

Pas in de laatste decennia van de 19e eeuw worden er in provincies en regio’s in Nederland ijsbonden opgericht. Al deze bonden nemen in hun doelstellingen in de een of andere vorm de bepalingen op dat zij zich beijveren om de ijswegen te beveiligen, te onderhouden en te bewegwijzeren. Voor de uitvoering hiervan worden de afdelingen (lees: ijsclubs) ingezet. Zij vormen gezamenlijk de ijsbond en stellen de baanvegers aan. De bonden komen met ijskaarten waarop de wegen die beveiligd en onderhouden worden nadrukkelijk worden aangegeven. Mogelijk is hierdoor het gebruik van de hierboven genoemde ijsstokken in Nederland in onbruik geraakt. De ‘betrouwbaarheid’ werd immers op een andere wijze vastgesteld.

 

Afbakenen
Behalve onder de naam ‘IJswegenkaart’ komen de kaarten ook voor als ‘Terreinkaart voor Schaatsenrijders’, ‘IJskaart’ en in Friesland in de eerste jaren als ‘Sportkaart’. Zoals reeds opgemerkt werden de meeste ijswegenkaarten uitgegeven door regionale ijsbonden, al waren er ook enige particuliere initiatieven. Hoewel er nog geen exemplaar van is teruggevonden schrijven we de oudste ijskaart (omgeving Leiden) toe aan een particulier initiatief uit 1887. Er verschijnt een tweede en verbeterde druk in april 1894..

Als er vanaf 1938 ineens allerlei toertochten worden georganiseerd, verdwijnt snel de interesse van de ijsclubs om de bondsbanen schoon te houden. Zij leggen zich dan meer en meer toe op het onderhouden, beveiligen en bewegwijzeren van hun eigen toertocht. Soms organiseert een ijsclub de tocht alleen, maar dikwijls is het een aantal clubs die samen een tocht organiseert. Met uitzondering van de provincie Friesland, waar nu nog steeds de ijswegencentrales bestaan, verschijnen de laatste ijswegenkaarten tijdens de strenge winters in de oorlogsjaren 1940-1945. De Friese IJsbond heeft de laatste ijswegenkaart uitgegeven in 2005 en misschien is het wachten op een strenge winter voordat er een volgende kaart verschijnt. Door de ontwikkeling van GPS en routeplanners op mobiele telefoons etc. zou het echter ook zomaar kunnen zijn dat de laatst uitgegeven kaart die uit 2005 blijft. We rekenen de route kaarten die de ijsclubs samenstellen van hun tocht niet tot de ijswegenkaarten. In sommige gevallen worden die kaarten opgenomen in de categorie ‘luxueuze toerkaarten’. Het zal u niet verbazen dat ook een aantal kaarten van de Elfstedentocht hiertoe behoren.

 

Eerste inventarisatie
In 2000 komt een vijftal leden van schaatsverzamelaarskring “De Poolster” in Purmerend bij elkaar om een eerste inventarisatie samen te stellen van deze ijswegenkaarten. Het zijn naast organisator Ron Couwenhoven, Wiebe Blauw, Niko Mulder, Anrie Broere en Matthy van Klaveren. Tevens wordt dan ook een definitie vastgesteld van een ijskaart en deze luidt: “Een ijswegenkaart is een landkaart met alle normale topografische kenmerken, die is uitgegeven ten dienste van schaatsenrijders en waarop de ijsbanen zijn aangegeven, die worden aangelegd, beveiligd en onderhouden door ijsverenigingen aangesloten bij de Koninklijke Schaatsenrijdersbond (KNSB), of voor 1948 bij één van de provinciale ijsbonden, die zich toen bezig hielden met het aanleggen van ‘ijsbanen ten behoeve van veilig en doelmatig ijsverkeer”. Hoewel er nadien enige aanvullingen en correcties zijn uitgevoerd op de deze vastgestelde lijst, was het toch verrassend hoe compleet dit overzicht vanaf het begin is geweest. Wat het buitenland betreft komen we alleen in Duitsland dit soort kaarten tegen onder de naam ‘Eislaufkarten’. In de loop der jaren zijn bijna alle kaarten tot en met de Tweede Wereldoorlog in het blad Kouwe Drukte van Stichting De Poolster de revue gepasseerd. De complete lijst zoals die nu bekend is kunt u raadplegen op IJskaarten Nederland (per Provincie) en Duitsland. Daarin zijn naast de kaarten ook zoveel mogelijk de eventuele gidsen alsmede de ’etuis’ (kaarthouders) opgenomen. Vanuit deze rubriek voeren links naar de technische beschrijving en naar artikelen over kaarten die zijn behandeld in het blad Kouwe Drukte.

Discussiepunten
Wanneer is een kaart nu een ijswegenkaart en wanneer niet? In de loop der jaren zijn er bijvoorbeeld talloze waterkaarten uitgegeven en ook die zouden door een schaatsenrijder gebruikt kunnen worden. Toch zijn deze doorgaans niet in de inventarisatie meegenomen. Uitzonderingen bevestigen echter de regel: enkele kaarten vanuit een particulier initiatief hebben maar weinig kenmerken m.b.t. schaatsen. Zij waren bedoeld voor een zo’n breed mogelijk publiek en dienden een commercieel belang. Het noemen dat ook schaatsers de kaart konden gebruiken was soms het enige kenmerk.

Tegenwoordig hebben we het meestal over ijswegenkaarten, de benamingen ‘Terreinkaart voor schaatsenrijders’ en ‘Sportkaart’ worden niet meer gebruikt. Het woord ijskaart komt nog wel voor, maar alleen verzamelaars aangesloten bij De Poolster denken daarbij aan een ijswegenkaart. Buitenstaanders zien dan eigenlijk alleen een consumptiekaart voor zich met sorbets en dergelijke. Schippers en medewerkers van Rijkswaterstaat denken bij een ijskaart aan een overzicht uitgegeven door Rijkswaterstaat waarop in een winter van enige betekenis staat aangegeven hoe het met de ijsgang gesteld is. Dit kan bijvoorbeeld uiteenlopen van licht drijfijs tot zwaar pakijs of zelfs tot vast ijs. Ook kan dan aangegeven worden of er al dan niet gevaren mag worden of onder welke voorwaarden, zoals bijvoorbeeld in konvooi. Enige verwarring kon ook vroeger nog wel eens voorkomen omdat soms met een ijskaart de kaart bedoeld werd die men ontving als men de contributie had betaald en waar men dan meestal kosteloos mee op de baan mocht. Er werd dan vaak wel verlangd dat men de ijskaart (contributiekaart) zichtbaar moest dragen.

Nieuwe exemplaren en of aanvullende gegevens
Of er nog onbekende exemplaren van ijswegenkaarten boven water komen zal de toekomst ons leren. Wel zijn er een aantal kaarten genoemd waarvan ik nog geen exemplaar heb kunnen traceren. Het is goed mogelijk dat er in de loop der tijd aanvullende gegevens beschikbaar komen, zeker nu er steeds meer archieven digitaal ontsloten worden. Wanneer u als lezer aanvullende gegevens heeft, hoop ik dat u mij daarover informeert. Op deze wijze krijgen we steeds meer inzicht over het aantal kaarten dat er nog is, wat bovendien een indicatie geeft hoeveel kaarten er van een bepaalde uitgave zijn gemaakt.

Uw reactie kunt u kwijt aan:

Matthy van Klaveren   *  Tel.: 0251-241492   *    E-mail: Matthy.Klaveren@online.nl

Opgemaakt december 2017