Artikel KD33

IJswegenkaart - Sportkaart Friesland

Matthy van Klaveren

De Friese IJsbond was de eerste provinciale ijsbond die ons land rijk was, want deze ijsbond werd al in 1886 opgericht. De Zuid-Hollandse IJsbond (ZHIJ) deed een eerste poging in 1891 en de IJsbond Hollands Noorderkwartier (YHN) kwam pas in 1895 tot stand. Maar in ZuidHolland waren ze ruim eerder met het uitgeven van een ijswegenkaart, want pas in 1896 kwam Friesland met de eerste kaart. Er zijn direct al een aantal merkwaardige kenmerken: de eerste ijskaart uit Friesland stamt uit 1896 maar op de kaart staat 1897. Toch blijkt uit publicaties in de Leeuwarder Courant en uit het archief van Van der Velde dat in oktober 1896 de kaart reeds te verkrijgen is. Misschien eindelijk een project dat binnen de planning wist te blijven.

Het tweede merkwaardige feit is dat de kaart Sportkaart wordt genoemd en niet ijskaart. Zo wordt de kaart ook meer toegan
kelijk voor fietsers en watersporters. De ontwerper is H.J. Kalt, destijds ‘Ambtenaar van den Rijks-waterstaat’ en de drukker is Van de Weijer uit Groningen. De kaart wordt in opdracht gemaakt van de Friesche IJsbond en de uitgever is Rinze van der Velde. Op de kaart staan de 32 ‘Land Gemeenten’ aangegeven en hiervoor zijn vijf kleuren gebruikt naast de kleuren rood, blauw en zwart die voor de water- en landwegen en tekst worden gebruikt.

In de eerste advertenties wordt melding gemaakt van het feit dat de kaart te verkrijgen is op papier en op katoen. Een half jaar later, in de zomer van 1897, is katoen vervangen door linnen. Ik vermoed dat het woord katoen abusievelijk is gebruikt en dat alle kaarten vanaf het begin ook op linnen verkrijgbaar waren. Klaarblijkelijk is de kaart een succes, want reeds in november 1900 meldt de Leeuwarder Courant dat er aan een nieuwe uitgave wordt gewerkt. Het zou nog twee jaar duren voor de tweede herziene uitgave een feit wordt. Voor het zover is roept de Friesche IJsbond alle kriten en landgemeenten op om wijzigingen op de aan hun toegezonden (deel)kaart aan te brengen en die kaart weer terug te sturen. Of dit een succes was, wordt niet helemaal duidelijk, maar als de tweede druk uitkomt zijn er niet zoveel verschillen met de eerste druk. De kaart is weer ontworpen door H.J. Kalt, maar nu is hij directeur van de Noord Friese Locaal Spoorwegmaatschappij. Ook de drukker, de uitgever en de opdrachtgever zijn allemaal gelijk aan de eerste druk. Beide kaarten hebben nog wel een paar noemenswaardige kenmerken.

Zo loopt er een dam van Holwerd naar Ameland. Nu kwam mij dat vreemd voor, maar internet gaf hiervoor een oplossing. Van 1871 tot 1872 werd bij het wantij een dam gebouwd tussen Ameland en het vasteland door een maatschappij voor landaanwinning van de Friese eilanden. Door aanslibbing wilde men landbouwgrond creëren. De provincie Friesland en het Nederlandse Rijk betaalden ieder 200.000 gulden. Het was geen succes: de dam bleek niet storm bestendig en in 1882 na zware stormen in de winter 1881/1882 werd besloten de reparatiewerkzaamheden te stoppen. De dam is met eb nog steeds deels te zien. De veerdam bij Holwerd is de damaanzet van deze dam. Een ander noemenswaardig kenmerk is dat op deze kaarten aan de rand de graden staan weergegeven. De tweede druk heeft dienst gedaan tot 1925, want toen pas werd er een nieuwe kaart uitgegeven door de “Friesche IJsbond”. Of de oplage zo groot was of dat er weinig belangstelling voor was is mij nog niet geheel duidelijk. Wel is het zo dat ik nog maar weinig exemplaren van zowel 1e als 2e druk heb weten te traceren. De ontwerper van de kaart, de heer H.J. Kalt, is mede een van de oprichters van de Friesche Elf Stedenvereniging. In het boekje De eerste 25 jaren uitgegeven in 1934 staat nog een “In Memoriam” van Mr. M.E.Hepkema, voorzitter destijds van de Friesche Elf Stedenvereniging, dat ik u niet wil onthouden.

Bij de herdenking van het 25-jarig jubileum onzer Vereeniging is het ons een behoefte een woord van dankbare nagedachtenis te wijden aan hen, met wie wij jaren lang mochten samenwerken, maar die ons in den loop der jaren door den dood zijn ontvallen. In de eerste plaats gaan onze gedachten uit naar onzen zooveel ouderen vriend, den heer H.J. Kalt, met wien wij in het begin van 1909 de eerste plannen bespraken, welke hebben geleid tot de oprichting onzer Vereeniging. Reeds van den eersten dag af rustte voor een groot deel de leiding op zijn schouders en hij heeft als Voorzitter der Regelings-Commissie zeer veel bijgedragen tot het welslagen van de beide eerste Elf-Steden-Tochten. Een paar maanden na den tweeden tocht, in een der eerste dagen van April 1917, hebben wij hem naar zijn laatste rustplaats begeleid. (Noot: Hier worden de tochten van 1912 en 1917 bedoeld, de tocht van 1909 werd georganiseerd door de Friesche IJsbond.).

Bovendien staat boven Leeuwarden de Bonkesloot (Finish Elfstedentocht 1985, 1986 en 1997) en de Grote Wielen (Finish Elfstedentocht 1963) aangegeven.

De sportkaart werd wel als een waardevol attribuut beschouwd door de Friesche IJsbond, hetgeen mag getuigen uit het volgende stukje uit de Leeuwarder Courant van 24-12-1913: Eenigen tijd geleden, deelden wij u mede dat de “Friesche IJsbond”had besloten, aan waterkasteleins (herbergen aan een ijsverkeersweg gelegen) in bruikleen af te staan eenige hulpmiddelen, ten dienste van schaatsenrijders, die een ongemak hebben gekregen, terwijl die kasteleins tevens zouden worden voorzien van inlichtingen, welke den vreemdelingen dienstig kunnen zijn. Aan dat plan is reeds een begin van uitvoering gegeven. Aan de kasteleins …. (Hier worden 12 kasteleins genoemd inclusief de plaats) …. is toegezonden:
a. Een groot reclamebord
b. ’s Bonds sportkaart van Friesland
c. Een bal met reddinslijn
d. Een blikken trommel, inhoudende: hamertje, schroevendraaier, nijptang, els, koperdraad, zeilnaalden, pluggen, band, dun touw, dik touw (voor riemen) rivets (voor hak- en toonleeren), breede band (voor hak- en toonleeren), verbandwatten, verbandlinnen, hechtpleister en verder lijst van leden, kritebesturen en aangesloten ijsclubs en inteekenlijst.
De IJsbond heeft nog enkele dier hulpverzamelingen voorradig. Waterkasteleins (bij voorkeur zij, wonende op afgelegen, doch drukke verkeerspunten) die daarvoor in aanmerking wenschen te komen, kunnen zich wenden tot den heer R.Buisman, secretaris van den IJsbond te Leeuwarden.

Destijds waren de hulpposten aanzienlijk beter voorbereid op eventuele malheur dan tegenwoordig zo heb ik het idee. Beide kaarten waren ook op linnen verkrijgbaar en bovendien, zoals de advertentie reeds aangeeft, in een z.g. etui. Het etui was rood van kleur, waar de kaart los in lag.

Bronnen

1. Persoonlijke archieven Aad v.d. Ouweelen en Matthy van Klaveren
2. Leeuwarder Courant van 05-11-1896, 28-12-1901 en 24-12-1913
3. De eerste 25 jaren uitgave van de Friesche Elfstedenvereniging
4. Tresoar Leeuwarden