Artikel KD39

IJswegenkaarten - De IJskaarten Noord-Holland boven het IJ uit 1941

Auteur Matthy van Klaveren

In 1941 gaf de IJsbond Hollands Noorderkwartier, in samenwerking met de Algemene Nederlandsche Wielrijders Bond (ANWB), een serie nieuwe ijskaarten uit. Waarschijnlijk mede als gevolg van de oorlogsomstandigheden waren de kaarten eenvoudig van opzet. Er zijn ook sporen van de bezetting op de kaarten aanwezig, zo staat op iedere kaart namelijk K-92 gedrukt. Dit was een nummer van de Kulturkammer. Iedere schrijver of kunstenaar die geen lid werd van de Kulturkammer kon zijn werk niet in openbaarheid uitvoeren. De naam IJsbond Hollands Noorderkwartier is gewijzigd in  IJsvereniging Hollands Noorderkwartier. Deze naam staat zo ook op de ijswegenkaarten opgenomen. Niet lang daarna wordt de naam gewijzigd naar Provinciale IJsvereeniging voor toerisme op de schaats. Deze naamswijzigingen zijn op bevel van de nazi’s doorgevoerd.

In een WaterKampioen uit 1942 stond het volgende stukje over de ijswegenkaarten:
Vele watersportmenschen zijn ook ’s winters op het water te vinden, wanneer dat in de ban van het ijs ligt. Zij zullen daarom met vreugde de verschijning van een drietal ijskaarten van Noord-Holland begroeten, die door de Nederlandschen Toeristenbond A.N.W.B., samen met de IJ.H.N., zijn uitgegeven. Deze laatste initialen beteekenen IJsvereniging Hollands Noorderkwartier, d.i. de bekende IJsbond, die ons ’s winters op zulke mooie steden- en dorpentochten vergast. Als twee zulke lichamen  samenwerken, mogen wij iets goeds verwachten en zoo is het. De kaarten zijn eenvoudig en daardoor goedkoop, maar zij geven juist wat de ijstoerist noodig heeft. De kaarten heeten: “Waterland, IJswegen Amsterdam-Zaandam naar Marken-Volendam”, “Noord Holland I,
IJswegen Alkmaar-Hoorn naar Purmerend-Zaanstreek”, en “Westfriesland, IJswegen Hoorn naar Enkhuizen-Medemblik”.  De prijs is per stuk f 0.35, per stel f 0.75,  althans voor leden van de A.N.W.B. en IJ.H.N., voor niet leden het dubbele. Zij zijn verkrijgbaar bij alle bondsbureaux.

Door het bovenstaande weten we de prijs van de kaarten, die bovendien  uitgevoerd zijn op een  schaal  van 1:50.000. Zoals reeds eerder opgemerkt waren ze eenvoudig van opzet. In donkerblauw staan de ijswegen in onderhoud bij de ijsverenigingen die lid waren van de bond aangegeven. In lichtblauw de overige wateren, waarop soms de ijswegen met stippellijnen staan die niet in onderhoud van een ijsvereniging van de bond waren. Dit was het geval als de baan over een breed water of meer liep.  De ondergrond van de kaart is wit; hierop zijn alle topografische gegevens over wegen, dijken, polders, landwegen, spoor- en tramwegen, stations, dorpen, steden, kerken, molens, gemalen, sluizen en pontveren aangegeven. Ook is er een windroos op de kaart aanwezig. Over de drukker van de kaart is niets bekend, maar aannemelijk is dat de A.N.W.B. of hun huisdrukker dit heeft verzorgd. Over de oplage heb ik geen gegevens kunnen achterhalen. De drie kaarten brengen Noord-Holland in beeld boven het Noordzeekanaal, maar uitgezonderd een smalle strook langs de kust en de kop van NoordHolland.  De kaarten hebben wel een overlap, zodat je gemakkelijk van kaart naar kaart kon schaatsen.

IJswegen Amsterdam – Zaandam naar Marken – Volendam en Waterland
De ‘Waterland-kaart’  geeft het gebied ten noorden van het Noordzeekanaal. De lijn Uitgeest – Spijkerboor-Middelie, dus net
ten noorden van de Zaanstreek en Purmerend, vormt de noordzijde van de kaart. De polder ten westen van Assendelft geeft de westgrens aan. Verder wordt het hele Waterland getoond inclusief de banen naar het eiland Marken. Marken was toen nog een echt eiland en pas in 1957 wordt er een dam aangelegd. Een stippellijn geeft de ijswegen aan, die niet onderhouden werden, zoals over het Alkmaardermeer en de brede sloten in het Westzijderveld tussen Zaandam en Westzaan en de banen ten oosten en westen van Jisp, waarop tegenwoordig de befaamde Bannetocht wordt gereden.

IJswegen Alkmaar – Hoorn naar Purmerend – Zaanstreek, NoordHolland I
De kaart van de IJswegen Alkmaar – Hoorn naar Purmerend – Zaanstreek, Noord-Holland I heeft dezelfde opzet als de bovengenoemde ‘Waterland-kaart’. De noordelijkste lijn van de kaart loopt van Bergen naar Broek op Langedijk, Heerhugowaard tot Noordermeer en Zwaagdijk in West-Friesland. De onderste lijn loopt over Wormerveer ten zuiden van Purmerend en Edam tot het IJsselmeer.

IJswegen Hoorn naar Enkhuizen – Medemblik, West-Friesland
De derde kaart van de IJsvereeniging Hollands Noorderkwartier en de Nederlandsche Toeristenbond ANWB toont vrijwel heel West-Friesland, waaruit we leren dat hier alle belangrijke doorgaande routes door de ijsclubs in ‘onderhoud waren genomen’. Inclusief de marge heeft deze kaart het formaat 36,5 x 52 cm en is daarmee een stukje kleiner dan de twee andere kaarten. 

Met behulp van deze kaart van WestFriesland kan vrij eenvoudig worden bepaald waar de wegwijzer voor schaatsenrijders van de IJ.H.N. (zie foto) ooit moet hebben gestaan. Namelijk op de driesprong bij Oostwoud waar De Twisk, De Graft en de sloot naar Midwoud samenkomen (zie detail kaart).

De ontwerper van de kaarten was Jan Trouw uit Abcoude, de secretaris van de IJsbond. Hij had met Jan Werkman uit Alkmaar, net als hij bestuurslid van de IJ.H.N. op tweede Kerstdag 1938 de eerste Dorpentocht door Noord-Holland georganiseerd. De toertocht vanuit Alkmaar, aangekondigd als  70 kilometer lang maar in werkelijkheid 85 kilometer, werd zo’n succes, dat hiermee de basis werd gelegd voor het moderne toerschaatsen. Liefst 1500 deelnemers – voorpaginanieuws in vrijwel alle Nederlandse kranten – uit alle delen van het land gingen van start. Dit was nog nooit eerder vertoond. Toertochten waren tot dan een grote zeldzaamheid. De Elfstedentocht stond uiteraard – ijs en weder dienende – al van 1909 op de agenda en in 1917 waren enkele schuchtere, maar wel succesvolle,  pogingen in Noord-Holland ondernomen tot kortere tochten, maar daarna was er stilte ingetreden. De Noordhollandse Dorpentocht van Tweede Kerstdag 1938 doorbrak die stilte. Doordat de tocht ‘slechts’ 85 kilometer lang was, werd het evenement bereikbaar voor de modale schaatsenrijder. Toen in 1940 opnieuw lange tijd geschaatst kon worden, ontstonden overal in het land van dergelijke tochten, waaraan duizenden liefhebbers deelnamen.

De Noordhollandse Dorpentocht werd een begrip en Trouw meende dat er hoognodig nieuwe ijskaarten moesten komen, zodat de schaatsliefhebber wist waar hij veilige en goed onderhouden ijsbanen kon vinden. Trouw was chef van de tekenkamer van de dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Amsterdam. Hij had de nodige ervaring met cartografie en de beschikking over een groot aantal kaarten. Als basis gebruikte hij de stafkaarten van het Nederlandse Ministerie van Oorlog voor het gebied van Noord-Holland. Deze kaarten zijn nog steeds aanwezig in het archief van het Gewest Noord-Holland/Utrecht, waarin ook vele plattegronden bewaard zijn gebleven, welke Trouw gebruikte voor het uitzetten van de Dorpentochten, die tot 1964 zouden worden georganiseerd.  Een jaar later trad de 76-jarige Abcouder, die toen nog uitsluitend secretaris was, af en daarmee kwam een einde aan de gezamenlijke initiatieven van de Noordhollandse ijsclubs op het terrein van het toerschaatsen.  Weliswaar kwam de Noord-Hollandtocht op het programma, maar het zou meer dan twintig jaar duren voordat die ook inderdaad gereden kon worden.

In het boekje Zwerven op de schaats door Holland, samengesteld door K. Sikkema is een aantal hoofdstukken geschreven door Jan Trouw en Jan Werkman. Jan Trouw laat in een artikel een aantal Dorpentochten nog even de revue passeren en  beschrijft een paar medailles, die tevens staan afgebeeld.  Samen met Ir H. Veth behandelt hij in het hoofdstuk ‘Kris-Kras door Holland’ een groot aantal mogelijkheden voor kleinere toertochten. Het hoofdstuk behandeld in 35 pagina’s de vele mogelijkheden en bovendien maakt het melding van de nieuwe ijskaarten van Noord-Holland.  Tevens staan er kaartjes in het boekje afgebeeld met daarop de diverse toertochtmogelijkheden genummerd van 1 - 27 voor Noord-Holland boven het Y, de nummers 28-32 beneden het Y en voor Zuid-Holland van 33-50. Het betreft dus niet georganiseerde toertochten.  Dit zal vooral in 1963 en daarna snel wijzigen, ijsclubs gaan eigen tochten organiseren en gelijk daarmee alleen hun eigen traject onderhouden. De ijskaart raakt uit de mode en dit is dan ook de laatstuitgegeven ijskaart. Alleen de Friese IJsbond komt na de oorlog nog met ijs(wegen)kaarten van de provincie Friesland.

Bronnen

1. Persoonlijke archieven van Ron Couwenhoven, Niko Mulder en Matthy van Klaveren
2. Zwerven op de schaats door Holland van K.Sikkema
3. Archief van de ANWB