Artikel KD44

IJswegenkaarten - Sportkaart van Friesland uit 1925

Auteur Matthy van Klaveren

Een kaart is niet alleen handig voor het opzoeken van een stad of een dorp, maar een kaart kan ook erg handig zijn als er informatie over waterwegen op staat. Al in het begin van de twintigste eeuw zijn er zogenaamde sportkaarten uitgegeven. Geschikt voor het bijvoorbeeld rijden van de Elfstedentocht.
Zo begint een artikel van Thys van der Veen in 2007 in Letterhoeke, een uitgave van het Tresoar in Leeuwarden. In het Tresoar wordt ook het archief van uitgever R. van der Velde bewaard en daar heeft Thys van der Veen goed gebruik van kunnen maken. Hierna volgen nog twee stukjes die ik uit deze Friese uitgave van de Letterhoeke vertaald heb, en die naar mijn mening interessante gegevens bevatten.

Topografische kaarten
Rinze van der Velde was niet onbekend met het uitgeven van topografische kaarten. In 1902 was ook al een door A. Fabriek bewerkte Kaart van Friesland met een deel van de aangrenzende provincies uitgegeven. Bij vergelijking van de twee kaarten lijkt de Sportkaart van Friesland, daar in het bijzonder de meren en waterwegen fors aangezet zijn, een vereenvoudigde kaart van die van A. Fabriek.
(Een tweede druk van deze kaart is verschenen in 1914. – MvK)

De kaart was bestemd voor schippers en voor toeristisch gebruik op het water en vanzelfsprekend voor een Elfstedentocht. In de twintiger jaren is onder druk van het toenemende vervoer over de weg behoefte aan een nieuwe Sportkaart van Friesland. In een niet met name geadresseerd schrijven werd vermeld dat in opdracht van de Friese IJsbond en vanzelfsprekend bij uitgeverij R. van der Velde uitgegeven Sportkaart van Friesland verschijnen zal.

De ontwerper van de kaart is J.Kokje Jsn, dezelfde die voor Van der Velde in 1915 de Kaart van Gaasterland ontwierp. Een jaar eerder wilde Kokje niet ingaan op de condities van Van der Velde bij het uitbrengen van een kaart van het Friese merengebied. In een schrijven van de Friese IJsbond uit 1923 aan Van der Velde lezen we dat de IJsbond een subsidie van driehonderd gulden geven wil onder een aantal voorwaarden. De belangrijkste voorwaarden waar de ontwerper mee te maken had, worden door Kokje nog eens opgenoemd in een niet gedateerde brief aan een niet bij name genoemde geadresseerde. ´…. dat in de polders, die vaarten, die geen verbinding hebben met de andere (dus daar waar geklund moet worden) doch welke vaarten wel naar de dorpen leiden, duidelijk worden aangegeven. Voordat de kaart in 1925 uitgebracht wordt, probeert Van der Velde meer subsidie van de ‘Commissie van Bijstand van de Friese IJsbond’ los te krijgen, maar de kommissie is onverbiddelijk.

Eduard Gaebler
De Sportkaart van Friesland wordt gedrukt bij Eduard Gaeblers Geographisches Instituut in Leipzig in een oplage van 2175 exemplaren. In juli 1936 is de kaart uitverkocht. Tussen oktober 1936 en begin december 1940 zijn er weer plannen voor een aangepaste heruitgave van de Sportkaart van Friesland. Uit de correspondentie van Gaebler met Van der Velde doch blijkt dat eerst het traject van een nieuw te graven kanaal, bedoeld zal zijn het Prinses Margrietkanaal, vastgesteld moet zijn, voordat die op de kaart ingetekend kan worden. Tot een uitgifte is het door de veranderende tijdsomstandigheden niet gekomen, hoewel Van der Velde nog geprobeerd heeft de lithosteen van Gaebler over te kopen.

Sportkaart

Deze kaart is in een aantal opzichten toch wel bijzonder; in de eerste plaats is het één van de grootste ijskaarten (73,5 x 78,5 cm incl. marge en 70 x 72,5 cm excl. marge) en is er een schaal van 1 : 100.000 gebruikt. Bovendien is er in de rechterbenedenhoek een uitvergroot stukje opgenomen van de Oud Hof en Witte Brekken. Waarom dit stukje extra belicht wordt is mij niet duidelijk geworden.
In de legenda staat voor ‘V.B.’ als betekenis opgenomen Vaste Brug en dat is natuurlijk een goede aanvulling. Op de kaart komt echter ook regelmatig in rood ‘P.B.’ voor, maar dit staat niet in de legenda vermeld. De oude kaart uit 1914 van A. Fabriek leert dat dit de Provinciale Bruggen zijn. Hoewel ik het bewijs niet heb kunnen vinden neem ik aan dat dit beweegbare bruggen zijn en dat voor deze bruggen ook een brugwachter was aangesteld. Zoals uit de reclameadvertentie van R. van der Velde blijkt, werd de kaart vervaardigd ten dienste van de IJssport en het Watertoerisme. De laatste groep zal het meest gebaat zijn met de wetenschap van vaste en/of beweegbare brug. De constatering van Thys van der Veen dat voor deze kaart met een schuin oog gekeken is naar de kaart van A. Fabriek lijkt mij dan ook geheel terecht. Op de kaart staat er tussen Surhuisterveen en Stroobos ook nog twee maal ‘O.B.’, maar nu weer in het zwart. Hiervan heb ik de betekenis nog niet kunnen achterhalen. Hoewel niet moeilijk te raden ontbreekt ook de afkorting ‘st’ in de legenda. Deze afkorting komt regelmatig voor in de Linde en Tjonger en betekent natuurlijk ‘Stuw’.  In de Leeuwarder Courant vinden we nog twee details die het noemen waard zijn. In de editie van 28 oktober 1925 staat het volgende opgenomen. ‘De heer D.F. Wouda, hoofdingenieur van den Provincialen Waterstaat, komt een woord van lof toe voor het vele, wat hij voor deze kaart heeft gedaan.’ Klaarblijkelijk heeft hij het veldwerk gedaan en de gegevens beschikbaar gesteld aan Kokje die het gebruikt heeft bij het ontwerp. In januari 1933 staat de laatste teruggevonden advertentie in de Leeuwarder Courant voor deze kaart, echter de prijzen zijn naar beneden bijgesteld.
De uitvoering van f. 1,90 in 1925 kost nu nog maar f 1,50, de uitvoering van f. 2,50 kost f. 1,90 en de duurste variant is dan f 2,75, dus zelfs f 1,50 in waarde verminderd. In advertenties uit 1925 alsmede op de reclame van de uitgever komen de ‘dure’ prijzen voor. Misschien was de waardevermindering het gevolg van de crisisjaren of werd de voorraad door de uitgever beschouwd als oude restanten. Uiteindelijk moeten we wachten tot 1969/1970 eerdat de Friesche IJsbond met een nieuwe kaart komt. De kaart uit 1925 is verreweg het best bruikbaar en verslaat in mijn ogen alle kaarten van Friesland die daarvoor, maar ook die daarna zijn verschenen.


 

Bronnen

1. Letterhoeke - 2007/nr 2 – Thys van der Veen – Tresoar Leeuwarden

2. Edities van de Leeuwarder Courant.

3. Voor het bekijken van de kaarten digitaal verwijs ik u graag naar de site van het Fries Scheepvaart museum.