Artikel KD60

Twee blauwdrukken van ijskaarten

Auteur Matthy van Klaveren

Een blauwdruk is een directe fotografische kopie in witte lijnen op een achtergrond van Pruisisch blauw. Lange tijd was het maken van een blauwdruk de enige manier om van een tekening meerdere kopieën te maken. Of dat bij deze exemplaren ook het geval is geweest is niet zeker, in ieder geval zijn er geen meerdere exemplaren van bekend. Beide blauwdrukken zijn waarschijnlijk uit het begin van de vorige eeuw, maar daar over later meer.

De kaart van de IJsbond Hollands Noorderkwartier (YHN)
Deze kaart is eigendom van het Historisch Genootschap Crommenie (HGC). Zij zijn in het bezit van meerdere ijskaarten en bovendien hebben zij ook historisch materiaal van oude ijsclubs uit Krommenie. Om eerst maar eens met een kleine reconstructie te beginnen: op zeker moment bestaan er in Krommenie liefst drie ijsclubs. De IJs- en feestclub uit 1877, IJsclub Nova Zembla uit 1929 en de Burger IJsclub. Op 17 januari 1947 gaan deze clubs een fusie aan onder de naam De Burger IJs- en feestclub “Nova Zembla”. Hoe is het mogelijk dat je de namen van alle drie clubs zo mooi in elkaar kan vlechten. In 1968 gaat deze nieuwe ijsclub een fusie aan met Klein maar Dapper uit Krommeniedijk, al lijkt het er meer op dat de eerste opgaat in de laatste. De fusieclub bestaat nog steeds. Het Historisch Genootschap Crommenie ziet het levenslicht in 1995 en komt al snel in het bezit van deze ijskaarten die vrij uniek zijn. De vraag die dan al gauw naar boven komt is: waar hebben die kaarten tussen 1968 en 1995 uitgehangen als ze in die 27 jaar niet tot de inboedel van ijsclub Klein maar Dapper hebben behoord?

Piet Preijer jr.
De IJsbond Hollands Noorderkwartier is opgericht in 1895 en uit de notulen van 20 december 1896 blijkt dat P. Preijer dan samen met P. Groot aanwezig is namens de IJs- en Feestclub uit Krommenie. De club heeft zich in 1896 bij de YHN aangesloten.
Aan het einde van 1947 overlijdt Piet Preijer jr., het jaar dus waarin de eerste fusieclub is ontstaan. Zijn zoon schenkt niet veel later een aantal bescheiden aan deze nieuwe club. Piet Preijer kwam dus uit de IJs- en Feestclub en was vanaf 1903 tevens opgenomen in het bestuur van de IJHN. Hij zou dat 44 jaar tot aan zijn dood blijven.
Er staat nergens beschreven wat aan de club geschonken wordt, maar dat moeten onder andere de ijskaarten geweest zijn of misschien wel alleen de ijskaarten.

De collectie ijskaarten van HGC
De kaarten uitgegeven door de YHN tussen 1903 en 1941 zijn alle in bezit van de HGC, evenals de kaart van Haarlem en omgeving, ontworpen door C.L.F. Sarlet de Soiron, en de kaart van de Stichtse IJsbond door H.A.M. van Hoffen. Deze bond werd ontbonden in 1917, maar had een zeer warme band met de YHN. De kaarten van de ZHIJ en de Friese IJsbond zitten niet in de collectie van HGC. Zelfs de kaart van Waterland uit 1917 ontbreekt in de verzameling, maar die was ook niet van de YHN. De enige kaarten van de YHN die ontbreken zijn de eerste en de derde druk van de kaart van Noord-Holland, maar daar is misschien wel een reden voor. De eerste druk is uitgegeven vóórdat Piet Preijer in het bestuur werd gekozen en de derde druk heeft dienst gedaan tussen 1908 en 1921 en is mogelijk in het laatste jaar vervangen omdat het exemplaar zijn tijd echt wel gehad had.

Datering blauwdruk
Deze lange inleiding is nodig om te proberen te achterhalen uit welk jaar deze blauwdruk stamt. In ieder geval voor de uitgave van de commerciële tweede druk, die het tweede halfjaar van 1904 het licht ziet. We kunnen dat vaststellen aan het feit dat het logo van de IJHN op de tweede druk nog niet op de blauwdruk is gebruikt. Maar is de blauwdruk nu ontworpen vóór of ná de eerste druk? Daarvoor moet ik eerst weer even een zijstap maken.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ontwerper J. Cock
In 1902 hebben H.J. ten Have en J. Cock samen de eerste druk van de kaart van de YHN van het gebied van Noord-Holland boven het IJ ontworpen. Het is meteen een groot succes en al snel wordt er gesproken over een tweede druk. Echter om tot een tweede druk te komen stroomt er nog veel water van het IJ naar de Noordzee. Opnieuw worden Ten Have en de drukker Smulders in Den Haag benaderd die de eerste druk hadden verzorgd. Mogelijk door het grote succes en de geringe verdienste wensten zij dit alleen op zich te nemen tegen een aanzienlijk hoger bedrag. Het geheel ketste af en de IJHN ging op zoek naar andere mogelijkheden. Zij kwamen uiteindelijk uit bij Seijffardt als drukker in Amsterdam en J. Cock werd nu alleen ontwerper. Maar er was nog een probleem: de kaart was een steendruk en de steen was geen eigendom van de IJHN. Ten Have en Smulders gingen met de oude steen aan de slag en kwamen eind 1903 met een nieuwe kaart op de markt. Dit leidt tot een ware polemiek in het Nieuws van de Dag in die tijd. Ik vermoed nu dat J. Cock de blauwdruk in het begin van 1904 heeft ontworpen en mogelijk heeft voorgelegd en uitgedeeld aan de overige bestuursleden. De naam van J. Cock en het jaartal staan echter niet vermeld. De mogelijkheid bestaat ook dat de blauwdruk van de kaart aan alle afdelingen ter controle is gestuurd.

Blauwdruk kaart Alkmaarsche IJsclub
Op deze kaart staat wél de naam van J. Cock en het jaartal 1904 vermeld. De kaart was geen commerciële uitgave: buiten de ijsclub had niemand er belang bij. Vandaar dat er ook niets over terug te vinden is in de kranten en helaas ook niet in het archief van de Alkmaarsche IJsclub, dat nagenoeg geheel is weggegooid. Omdat het dus zeker is dat Cock deze kaart heeft gemaakt in 1904, vermoed ik dat hij ook verantwoordelijk is voor de andere kaart en ongeveer gelijktijdig - misschien wel als vingeroefening - beide kaarten heeft gemaakt. Deze laatste kaart is nu in het bezit van het Regionaal Archief in Alkmaar. Als er al meer van zijn gemaakt dan zal het aantal toch zeker zeer gering zijn. Naar mijn inschatting zijn deze kaarten dan in het begin van 1904 gemaakt.
Nog even terug naar de kaart van de YHN. De blauwdruk daarvan kan ook gemaakt zijn vóór de uitgave van de eerste kaart, maar dan zou de kaart van voor of uit 1902 geweest zijn. Waarom had Piet Preijer dan de blauwdruk wel en de officiële eerste druk niet?

 

Bronnen
1. Op Smalle IJzers / Het ontstaan van het schaatstoerisme en de historie van de natuurijsklassiekers - Ron Couwenhoven en Huub Snoep, 2004
2. 100 jaar Winter / Het gedenkboek van het Gewest Noord-Holland/Utrecht van de KNSB 1895-1995 - Ron Couwenhoven en Huub Snoep, 1994
3. Archief Historisch Genootschap Crommenie
4. Schaatshistorie.nl
5. Regionaal Archief Alkmaar.

Verantwoording
Met speciale dank aan Wim Andrea van de HGC in Krommenie.