Heinrich Anton Franz Bernhard Hermann Tönnies

Categorie	Schaatsenmaker
Naam	Tönnies, Heinrich Anton Franz Bernhard Hermann
Geboren	∗ Aschendorf (Duitsland) / 15-8-1858

Beschrijving

De uit het Duitse Aschendorf afkomstige Tönnies wordt op 22 juli 1890 tot Nederlander genaturaliseerd. Blijkbaar verblijft hij dan al enige jaren in Nederland. Als koopman is hij in dienst bij de Firma J.T. Otté aan de Heerensingel, die doet in ‘Galanterieën, Piano’s en Velocipedes’. Tönnies neemt de na 1891 door Ubel Wierda uit Winsum uitgevonden en in twaalf landen gepatenteerde multiplexschaats in productie.

Het systeem van de multiplexschaats bestaat eruit dat de schenkel omwisselbaar is. Op de ene kant van de schenkel kan men rechtuit schaatsen, terwijl de andere kant geschikt is voor het schoonrijden. Daarnaast is ook de riembevestiging nieuw. Men trekt de riem stevig door een tongloze gesp, zodat een blank stifje automatisch in een van de riemgaten valt.

Daartoe richt hij de Multiplex Schaats & Manufacturing Company op aan het Winschoterdiep. In 1896 komt hij voor het eerst voor als schaatsenfabrikant. Wat de relatie met de firma Otté precies is, is niet duidelijk. In 1900 als de schaatsfabriek van Tönnies nog bestaat, wordt de firma Otté in het Adresboek genoemd als ‘Engroshandel in Rijwielen en Schaatsen, Heerensingel 34’.

Nadat hij waarschijnlijk tussen 1891 en 1895 de door Ubel Wierda uit Winsum ontworpen multiplexschaats verder heeft ontwikkeld, vraagt hij op 6 augustus 1895 vergunning voor het ‘oprichten van eene gaskrachtmachine van 16 pk. voor het in werking brengen van eene schaatsenfabriek, Winschoterdiep W.Z.’

Uit de toelichting bij de aanvraag blijkt hoe het bedrijf in elkaar zit: ‘In het souterrain zal voor de productie van de vereischte beweegkracht worden geplaatst een gasmotor ter sterkte van 16 paardekrachten; voorts zullen in deze verdieping – ter vervaardiging van schaatsijzers en voetstukken – eene plaats moeten vinden twee pletmachines. Op de 1-e verdieping, welke de eigenlijke werkplaats der fabriek is en welke tevens zal dienen voor de verpakking van de vervaardigde Schaatsen en voor de inrichting van twee kantoren zullen worden geplaatst: 2 automatische draaibanken; een- en vijfspillige boormachines; klinkpersen en Colt’sche Fraismachines terwijl de zoldering uitsluitend zal dienen voor de berging en verdere verpakking der Schaatsen.’ De aanvraag gaat vergezeld van een zelf gemaakte plattegrond, waaruit blijkt dat de fabriek aan het Winschoterdiep stond op de hoek met de Dijkstraat.

Op 2 september 1895 geeft de directeur Gemeentewerken toestemming de gasmotor in het westelijk deel van de kelder te plaatsen. Op 24 oktober daaraanvolgend vraagt Tönnies ‘met verschuldigde eerbied’ vergunning voor ‘het aanleggen van twee vuurhaarden in de thans ingerichte Schaatsfabriek, voor het maken van gereedschappen en klein smidswerk voor de fabricage van schaatsen’. Op 15 november 1895 wordt de vergunning reeds verleend.

Overigens gebruikt Tönnies eigen briefpapier met een fraai geïllustreerd briefhoofd met de naam: De Multiplex Schaats Co., Groningen. In het briefpapier zit een watermerk met de naam Wierda’s Patenten.

In oktober 1896 brengt Tönnies een uitgebreide Geïllustreerde Catalogus van DE MULTIPLEX SCHAATS uit. De catalogus is door de uitvinder van de multiplexschaats, Ubel Wierda, in vier talen geschreven: Nederlands, Frans, Duits en Engels, hetgeen een aanwijzing is voor de beoogde verkoopmarkt. De illustraties zijn van Pim Mulier, de grondlegger van de Friese Elfstedentocht. In de catalogus vindt men een uitgebreide beschrijving van de multiplexschaats en van zijn voordelen. De multiplexschaats wordt gepresenteerd als een revolutionaire doorbraak op het terrein van schaatsenfabricage. Geconstateerd wordt dat ‘vele schaatsenrijders de techniek van het schaatsenrijden niet kennen, evenmin zijn vele schaatsenfabrikanten grondig daarmee op de hoogte. Het beste bewijs hiervoor vindt men in de bestaande fabrikaten, welke, het eene meer, het andere minder, gebreken vertoonen, of dikwijls van allerlei overbodige en nuttelooze nieuwigheden voorzien zijn, die eene goede beoefening van het schaatsenrijden in de weg staan. Zoo vindt men schaatsen, waarvan het voetstuk den vorm van den onderkant van een schoen vertoont; oogenschijnlijk practisch, blijkt bij nader inzien het overbodige eener dergelijke inrichting.’

En even verder: ‘Om niet te spreken van de onzinnige vormen van schaatsen, welke men thans nog aantreft, met groote en zware krullen, of, zooals in Friesland met loodrecht opgaande, van scherpe punten voorziene, halzen, als gold het elken passeerende schaatsenrijder er mede te vangen, wijzen wij er op dat ook vele der andere vormen van schaatsen nog vrij wat te wenschen overlaten. Zoo heeft bijv. de veel gebruikt wordende Halifax-schaats daargelaten nog de talrijke schroeven met bijbehoorende schroevendraaier en veeren, de onvergeeflijkste fout, die men zich in eene schaats kan denken.’

Uiteraard worden daarna de voordelen van de multiplexschaats breed uitgemeten. In de catalogus is tevens een ‘recommendatie’ opgenomen van W.J.H. Mulier, oud-president van de Internationale Schaatsenrijders Unie, die zoals gezegd, ook de illustraties voor de catalogus heeft verzorgd.

In 1896 voorziet men met de komst van de multiplexschaats een omwenteling in het schaatsenrijden, omdat men met dezelfde schaatsen zowel kan tochtrijden als schoonrijden. Men stelt dat het gelet op het vergevorderde jaargetijde niet meer mogelijk is nog andere modellen te maken, bijvoorbeeld voor hard of week ijs, voor races etc. Maar Wierda houdt zich aan zijn woord, want enkele jaren later wordt er een heel assortiment vervangbare ijzers ontwikkeld. Wierda gaat zo ver dat hij schaatsijzers laat maken met een klein koplampje, dat met behulp van een batterij licht geeft. De schaatsenrijder had de batterij in zijn zak. Deze werd met draadjes die door de broekspijpen liepen verbonden met de lampjes op de schaats.

Er worden schaatsen gemaakt in de voetlengtematen 23 tot 31 cm. De prijs voor alle grootten met vernikkelde schaatsijzers is ƒ 9,50 per paar, loco fabriek.

De catalogus eindigt met een speciale Multiplex-Schaats-Wals op muziek van Gottfried Mann en waarvoor de tekst is geschreven door F.M. Dikema.

De catalogus vindt waarschijnlijk goede aftrek, want in korte tijd is al sprake van een vierde druk.

In 1897 wordt de naam van de firma uitgebreid tot Multiplex Schaats and Manufacturing Company Limited. In november van dit jaar wordt opnieuw een circulaire rondgestuurd naar verkoopadressen.

Op 13 december 1897 richt Tönnies zich opnieuw tot het gemeentebestuur van Groningen. Hij noemt zich nu ‘managing director’ van de Multiplex Schaats and Manufacturing Co. Ltd. als hij toestemming vraagt voor de plaatsing van een stoommachine van 12 pk. en de inrichting van een ‘slijperij voor Schaatsen door Stoom gedreven’ in een gebouw aan het Hoornsche Diep, dat eigendom is van H.J.J. Geubels. De vergunning wordt op 30 december verleend. Het is overigens niet geheel duidelijk of het bedrijf aan het Winschoterdiep is afgestoten.

Op 21 maart 1898 vraagt Tönnies zes maand verlenging van de verleende vergunning omdat hij het pand nog niet zo snel heeft kunnen inrichten. Maar voor het zover is brandt de fabriek aan het Winschoterdiep op 28 april 1898 geheel uit. Al op 7 mei vraagt hij vergunning om het bedrijf geheel opnieuw op te bouwen, omdat het bestaande pand is afgebrand. Er moet dan ook een stoommachine van 12 pk. in de vernikkelafdeling worden aangebracht. Daarnaast zullen er 5 boormachines, 6 ponsmachines, 1 draai- en schaafbank en 1 hardingsoven met schroevenpers worden geplaatst. Hij spreekt in zijn aanvraag van 70 man personeel.

Ook dit verzoek wordt ingewilligd. Op 22 januari 1900 vraagt hij de bestaande ‘locomobile’ van 12 pk te mogen vervangen door een gasmotor van 14 pk voor het vervaardigen van schaatsen en vernikkelen en polijsten van verschillende onderdelen. De vergunning wordt op 23 februari verleend.

Rond 1900 wordt ook begonnen met de fabricage van Noorse schaatsen. Hiervoor is de beroemde Noorse schaatsenmaker Zacharias Eriksen, die vroeger in Christiania (Oslo) woonde, speciaal aangetrokken. Of er inderdaad Noorse schaatsen gemaakt zijn is niet bekend. In elk geval heeft men te maken met een aantal zachte winters en worden er weinig schaatsen verkocht.

Het bedrijf blijkt uiteindelijk niet levensvatbaar.

In 1904 vertrekt Tönnies naar Bonn en wordt het patent en de productie door de firma Ruiter in Akkrum overgenomen. Na 1904 komt men echter nog regelmatig advertenties tegen waarin de multiplexschaats wordt aangeprezen. In de Geldermalser van 1 januari 1909 bijvoorbeeld biedt H. Dubel in Leerdam multiplexschaatsen te koop aan.

 

Zie ook U.Wierda - Winsum (Groningen

Bron

Van Glis tot Klapschaats, 2001

Produktie

Type schaats	Multiplexschaats
Vestigingsplaats	Winschoterdiep WZ Groningen
Periode	1895 - 1904
Reclame	Affiches, brochure De Multiplexschaats C

Merktekens