Jaap Eden in zijn jonge jaren

1873-1890

Auteur Ron Couwenhoven

De jonge jaren

Jacobus Johannes Eden werd op zondag 19 oktober 1873 geboren. 'Onze Jaap', zoals heel Nederland hem negentien jaar later zou noemen, werd de eerste - en meest legendarische - sportman in ons land. Nog steeds worden de sportmannen en sportvrouwen van het jaar geëerd met het felbegeerde Jaap Edenbeeldje. Bijna anderhalve eeuw jaar na zijn geboorte weet sportminnend Nederland nog precies wie hij was en leeft zijn naam nog voort in de Jaap Edenkunstijsbaan in de hoofdstad die in 1961 werd geopend.

Glorie vergaarde Jaap Eden op de internationale ijsbanen en in de wielerstadions in heel Europa, waar hij vijf wereldtitels veroverde. Zo groeide het leven van Jaap Eden uit tot een succesverhaal van mytische omvang dat nog steeds stand houdt. Maar dat succesverhaal was slechts van korte duur, Eden's ster schitterde kort maar hevig.

Van zijn negentiende tot zijn drie-en-twintigste was hij veruit de beste amateur op de schaats en de racefiets. Tot zijn 24ste - in 1897 - was hij een absolute uitblinker bij de beroepswielrenners. Een periode, die slechts twee jaar duurde. Daarna viel hij terug tot de categorie 'goede coureurs', waarvan er heel veel waren en was het gedaan met zijn dominantie.

Maar dat was ruim voldoende om hem te laten uitgroeien tot een onwaarschijnlijk legende. Ontegenzeggelijk betekenden de prestaties van Jaap Eden veel voor het zelf­bewustzijn van Nederlanders: dat kleine landje kon toch met de groten van Europa concurreren en winnen! De overwinningen van Eden kwamen in een episode, waarin het in Nederland niet best gesteld was met de sociale voorzieningen, velen leefden in armoede. En economisch ging ook niet al te florissant met het land. Eden gaf met zijn prestaties honderdduizenden tamelijk timide mensen een gevoel van trots terug. Hij werd een nationale held.

Wie was Jaap Eden?
Zijn jeugd kende onmiddellijk diepe Tragiek, want zijn moeder Maria Baak overleefde het kraambed niet. Zij stierf volgens de burgerlijke stand van Groningen al vijftien dagen na de geboorte van Jaap op 2 november, hoewel Jaap zelf altijd volhield dat zij een week na zijn geboorte overleed. Johannes Eden, de vader van Jaap, was gymnastiekleraar in Groningen en niet bij machte de baby op te voeden. Daarom werd het kind ondergebracht bij zijn grootou­ders ' de ouders van Maria - die het bekende hotel Velserend bij de ruïne van Brederode bij Velsen runden.

Daar groeide Jaap Eden op aan de rand van de Kennemerduinen en werd hij volgens journalist Leo Lauer, die in 1928 de biografie De Roman van Jaap Eden zou schrijven, een hartstochtelijk jager: 'Het wild waarop hij loerde was vooral het nationale waterhoentje. Hij schoot op de diertjes met zijn kamerbuks. Maar in hem stak toen ook zo iets van een woudloper, want wat vaak maakte hij niet gebruik van zijn wapen, maar sloop naar de beestjes toe en pakte ze met zijn hand. De jonge Jaap was een uitnemend gymnast en bijzonder lenig, en zodoende kon hij deze kunstjes in het struikgewas uithalen.' Dat vrije leven in de duinen, zijn passie voor hardlopen en de omstandigheid dat in en rond Haarlem, als eerste plaats in Nederland, een bloeiend sportleven ontstond onder aanvoering van Willem Mulier, de grondlegger van de sport in ons land, leidde er toe dat Jaap Eden uitgroeide tot de beste sportman van het laatste decennium van de negentiende eeuw.

Ontmoeting met Klaas Pander
Toen hij vijftien jaar was ontmoette hij Klaas Pander, ook een Haarlemmer en een fa­natiek schaatsenrijder. Zoals elke Hollandse jongen schaatste Jaap Eden ook. Pander nam hem in de winter van 1888 -1889 mee naar een wedstrijd in Abcoude waar hij prompt tweede werd op de engelse mijl. De 1609 meter op ruig natuurijs legde hij af in 3 minuten 20,4 seconden. Lang geen gekke tijd voor een beginneling. Pander verkocht hem een paar moderne Wicher-de Salisschaatsen, die de hardrijders gebruikten, voor vijf gulden en de schaatscarrière van jaap Eden was begonnen. Jaap werkte bovendien bij jonkheer Barnaert, die een bloembollenkwekerij in Vogelzang had. En de jonker was voorzitter van de Nederlandsche Schaatsenrijdersbond. Hij werd ook lid van De Damiaatjes, de sportclub van Muiier en zijn vrienden die alle­maal goede wielrenners waren. In dat milieu kon het niet anders of het talent van Jaap Eden moest snel rijpen. Zijn v rije leven in de natuur, zijn passie voor hardlopen - soms helemaal naar Haarlem en terug, waarbij zijn tante de tijd opnam - en zijn aanleg voor schaatsenrijden en wielrennen, maakten hem eigenlijk al vroeg tot een prof die aan niets anders dan aan zijn sport hoefde te denken. Al jong hoefde hij zich geen zorgen te maken over in­komsten. Zijn Haarlemse vrienden steunden hem. Bij zijn grootouders was altijd wel iets te eten en de Nederlandsche Schaatsenrijdersbond was al snel bereid de sterke, onvermoeibare jongeman naar het buitenland - Hamar in Noorwegen - te sturen om zich te oefenen. Zijn baas was tenslotte voorzitter van die bond. Dat alles gaf Jaap Eden al op jonge leeftijd een grote voorsprong op zijn leeftijdsgenoten.