Jaap Eden Wereldkampioen in Amsterdam

Vrijdag 13 en zaterdag 14 januari 1893

Auteur Ron Couwenhoven

Duizenden toeschouwers verzamelden zich vrijdag 13 februari 1893 rond de ijsbaan van de Amsterdamsche IJsclub achter het Rijksmuseum. De leden van de club had­den gratis toegang. Niet-leden betaalden 2 gulden entree of 3 gulden voor een passe partout voor twee dagen. De tribunes waren te klein om de massaal opgekomen schaatsfans te herbergen. Het tweede wereldkampioenschap op de schaats dat ooit gereden werd zou worden toegewezen aan de rijder die er in slaagde drie afstanden te winnen.

Op de korte afstanden werd een finale gereden. Vier snelste rijders uit de series kwa­lificeerden zich voor deze eindstrijd. Opmerkelijk is dat Jaap Eden zowel op de 1500 meter als een dag later op de 500 meter gelijkwaardig aan de beste tegenstanders was. Op de 500 meter werd hij zelfs eerst verslagen, maar in de tweede - en beslis­sende - rit was hij telkens veel sterker dan de concurrentie. Dat wees er op dat hij vooral conditionele overmacht op zijn tegenstanders had. Hij was trouwens ook in topvorm, want twee dagen eerder had hij ook al in het Groningse Paterswolde een internationale wedstrijd gewonnen en gelijk maar het wereldrecord op de 1500 me­ter naar 2.35.0 gebracht.

Op 1500 meter startte Jaap Eden eerst tegen de Amsterdammer Gronert die hij op liefst 29 seconden zette. Jaap 'maakte de bochten prachtig en zijn eindspurt was oneindig veel beter dan van eenig ander rijder': 2.49,2. De Zweed Rudolph Ericsson maakte dezelfde tijd. Daarna was Eden de snelste van de vier finalisten. Hij versloeg de Noorse crack Oscar Frederiksen ruim in een rechtstreeks duel: 2.48.2 tegen 2.55,0. In de andere rit won Ericsson in 2.59.2, zodat de Noor liefst 11 seconden trager dan Eden was.

Later op de middag domineerde Jaap ook de 5000 meter. Hij reed weer tegen Frede­riksen. Eden lag al flink voor toen de Noor de verkeerde baan in reed en in het pu­bliek terecht kwam. Onmiddellijk stopte de Haarlemmer en bood aan over te rijden, maar de Noor had er genoeg van en trok zijn schaatsen uit. Eden startte opnieuw en voltooide de vijf kilometer als enige binnen de tien minuten: 9.S9.0. De Noor Fritjoff Peterson werd tweede in 1031.4, zodat uitsluitend Jaap Eden nog wereldkampioen kon worden.

De mening van Pim Mulier
Pim Mulier, voorzitter van de Internationale EislaufVerein (IEV), de voorloper van de ISU, en goede vriend van Jaap, schreef in zijn dagboek: 'Alle Hollanders gingen gerust slapen, want ze waren er zeker van dat Jaap ook de vijfhonderd meter zou winnen. Zaterdag was de baan achter het Rijksmuseum bijzonder slecht door sterk ingevallen dooi, en Eden won ook de derde afstand, waarmee hij zeker van de titel was. Hij reed de 500 meter in 51,2 seconden. De Noren Frederikson en Halverson eindigden gelijk in 53 seconden, waarna er geloot werd voor de tweede prijs op deze afstand. In deze wedstrijd werden ook eerst series verreden, waarna de vier snelsten nog eens tegen elkaar uitkwamen om de winnaar van de afstand te bepalen. Eden lootte tegen Halverson. Het werd een heftige strijd, waarbij Eden in de buiten­baan reed en zo een mooi mikpunt voor de Noor vormde. De rijders gingen dus niet op dezelfde plaats van start en wisselden ook niet van baan, maar reden uiteraard wel de exacte afstand van 500 meter. Het werd een heftig gevecht dat door de Noor in 51 seconden werd gewonnen. Eden deed er 0,2 seconden langer over. Er viel een diepe stilte over de tribunes achter het Rijksmuseum, maar Eden behoorde wel bij de snelste vier zodat hij nog een kans kreeg. in 53 seconden, waarna er geloot werd voor de tweede prijs op deze afstand. In deze wedstrijd werden ook eerst series verreden, waarna de vier snelsten nog eens tegen elkaar uitkwamen om de winnaar van de afstand te bepalen. Eden lootte tegen Halverson. Het werd een heftige strijd, waarbij Eden in de buiten­baan reed en zo een mooi mikpunt voor de Noor vormde. De rijders gingen dus niet op dezelfde plaats van start en wisselden ook niet van baan, maar reden uiteraard wel de exacte afstand van 500 meter. Het werd een heftig gevecht dat door de Noor in 51 seconden werd gewonnen. Eden deed er 0,2 seconden langer over. Er viel een diepe stilte over de tribunes achter het Rijksmuseum, maar Eden behoorde wel bij de snelste vier zodat hij nog een kans kreeg. 'Na over de streep te zijn gegaan kwam Eden ongelukkig ten val zonder zich echter te bezeren,'  schreef  Het Nieuws van den Dag.

Drie gouden medailles

In de finale reden ze weer tegen elkaar. Dit keer had Jaap de binnenbaan, zodat hij de Noor voor zich zag rijden. 'Halverson dient hem als pacemaker, hetgeen een groot voordeel voor Eden was. De start is prachtig. Voor de bocht heeft Eden het verschil reeds ingehaald en na de bocht is hij ongeveer 10 meter voor. Plotseling, voorde tri­bune maakt hij een misslag en verliest twee meter, doch dit neemt niet weg dat Eden als eerste de finish passeert. Eden wint hierdoor het kampioenschap Donderende toejuichingen, fanfares en gelukwensen wisselen elkaar af. De mensen verdringen el­kaar om hem nog eens te zien voor hij de kleedkamer betreedt.' De tien kilometer was al niet meer van belang, omdat Jaap Eden al drie afstanden had gewonnen. Hij moest op de 10.000 meter alleen rijden, omdat zijn tegenstander Halvorsen niet opkwam. Bovendien kwam Jaap op het slechte ijs al na een ronde ten val, waarna hij de Pijp aan Maarten gaf. Zo kon Frederikson de eer voor Noorwegen nog enigszins redden. Hij werd eerste in 20.21,6.

Het 'meesterschap der wereld' leverde Jaap drie gouden medailles en een oranje sjerp op plus een zilveren beker ter waarde van 600 gulden die door de Amsterdamsche IJsclub beschikbaar was gestelde en een grote kostbare bloemenkrans met een dia­meter van 4 voet die door Dudok de Wit werd geschonken.

Het Utrechts Dagblad wist over de kampioen te melden, 'dat hij op zesjarige leeftijd het in het schaatsenrijden al zover had gebracht dat hij zijn oom, den heer Martin, gymnastiekleraar te Haarlem, niet alleen bijhield, doch hem in snelheid van rijden ook de loef afstak.'

Ontvangst in Haarlem
Haarlem was in rep en roer. Het Nieuws van den Dag meldde: 'Nog nooit zag uw cor­respondent zijn stadsgenoten zo uit den band springen als heden middag toen het bericht kwam dat onze Jaap den vreemdelingen had verslagen en alzoo kampioen der wereld was geworden. De deftigste pruikjes maakten een sprongetje.' Al snel was bekend dat Jaap met zijn trainer Klaas Pander met de trein van 10.40 uur in Haarlem zouden arriveren. In allerijl organiseerde de Haarlemsche IJsclub een luisterrijke ontvangst op het station. Het bestuur onder aanvoering van president jonkheer W.P. Teding van Berkhout stond omringd door verslaggevers gereed met een enorme krans en een fles champagne. Toen Eden de eerste klasse wachtkamer binnenkwam werd hij met luide toejuichingen ontvangen.

'De kurken van de champagne sprongen tegen de zolder en zeker was men in het ge­zellige zaaltje nog wat bijeen gebleven als daar buiten niet een geestdriftvolle massa, de kapel van Kriensch en bengaals licht hadden genoopt tot het naar buiten komen,' meldde de correspondent: 'Wat hebben die Haarlemmers een kelen en wat kunnen zij ze openzetten. Wat kunnen ze fuiven als het er op aankomt!'

Een geestdriftige stoet trok door de straten en volgens de krant was het een wonder dat Jaap levend bij het gerenommeerde restaurant Brinkman op de Grote Markt ar­riveerde, waar het feest tot diep in de nacht werd voortgezet. Hoe laat 'of beter hoe vroeg het werd zal ik u niet meedelen, want dan konden de lezers uw correspondent en het petit-comité wel eens voor echte pierewaaiers houden', noteerde Het Nieuws van den Dag.

Zondags ging het feest gewoon door met een huldiging van Eden in de Sociëteit Kroon, waar hem spontaan het volkslied werd toegezongen en hem talloze telegram­men met felicitaties werden overhandigd. Later op de dag nam hij in de schouwburg ook nog een schitterende ovatie in ontvangst.

Nog nooit had Nederland zo'n verering van een sportkampioen meegemaakt! Uit­gever D.J. van der Wilk uit Haarlem maakte er gretig gebruik van. Al op 20 januari bood hij het portret van Wereldkampioen Eden te koop aan. Men kon kiezen uit vier opnames: buste, kniestuk, staande op schaatsen of dezelfde in een andere houding. Prijs: 75 cent voor cabinetformaat, f. 1,00 op groot grijs carton en f. 5,00 salonformaat. Verkrijgbaar bij alle boekhandelaren. De Hollandse handelsgeest was weer in vol or­naat opgestaan. Er was een kampioen en daar kon geld aan verdiend worden. Jaap zelf was weliswaar amateur, maar hij verdiende er ook aan. Hij gaf twee fotogra­fen toestemming zijn portret commercieel te gebruiken en verleende de bekende chocoladefabrikant Droste en de sigarenfabrikant Voet toestemming zijn naam aan hun producten te verbinden. Bovendien gaf hij het blad De Spaarnebode het alleen­recht van publicatie van zijn portret.

Zo deed de commercie onmiddellijk zijn intrede in de topsport en dat zou nooit meer overgaan.

 

De ijsbaan van het WK 1893 en wedstrijdfoto

De wedstrijd voor amateurs om het Meesterschap der Wereld schaatsen langebaan werd in 1893 onder leiding van de Nederlandschen Schaatsenrijdersbond gehouden op het Museumplein in Amsterdam. Het was het eerste officiële Wereldkampioenschap allround van de Internationale Schaatsunie (ISU). Op het Museumplein had de Amsterdamsche IJsclub (AIJC) haar ijsbaan. De AIJC loofde voor de winnaar een prachtige zilveren beker ter waarde van f600,-- uit. Die ging uiteindelijk naar Jaap Eden, de winnaar.

Van de wedstrijd is één foto bewaard gebleven. Deze is afkomstig uit: Jan Feith (red.), Het Boek der Sporten, Van Holkema en Warendorf, Amsterdam, 1900. p.267.​ Vermoed wordt dat Jaap Eden rijder in de binnenbocht is (rechts); de andere rijder is waarschijnlijk Halvorsen. De foto zou genomen zijn tijdens de finalerit waarin Jaap Eden zijn titel veilig zou stellen, de 500m.

 

 

 

 

 

 

 

Andere informatie uit 1893 over Jaap Eden

De sporthistoricus Jurryt van de Vooren vond in het Stadsarchief Amsterdam handgeschreven aantekeningen over het WK Allround 1893 in het register van de Amsterdamsche IJsclub. In dat jaar werd op het Museumplein in Amsterdam Jaap Eden wereldkampioen schaatsen.
In het jaarverslag 1892-1893 van de AIJC staat dit WK aangegeven met de namen van de prijswinnaars van de diverse afstanden, waaronder Jaap Eden.

 

Op Sportgeschiedenis.nl schrijft Jurryt van de Vooren in zijn artikel De Elfverhalentocht: het WK allround van 1893 achter het Rijksmuseum ook over het WK Allround uit 1893 en Jaap Eden.

Daarin wordt ook de bijzondere advertentie van Jaap Eden in Het Nieuws van den Dag van 26 januari 1893 getoond, ca. twee weken na het WK Allround, waarin hij zijn landgenoten bedankt.