50 jaar Zaanse IJskronieken, de normale ijswinter van 1938/39

De winter van 1938/39, december

Strenge winterinval in december.
"Een Siberische week van 17-24 december waarin temperaturen van 1890 en 1929 werden overtroffen".

16 december
De eerste helft van deze maan is alweer voorbij en het weer was in die dagen zeer zacht te noemen. Maar vandaag is er verandering gekomen: de wind waait hard uit het Z.O. en 's avonds begint het te vriezen.

17 december
Met een felle Z.O.-wind heeft het in de afgelopen nacht - 6 C. gevroren. Het binnenveld ligt geheel dicht en aangezien er aanhoudende vorst verwacht wordt, hopen we met een paar dagen al de schaatsen onder te binden. Vandaag is het bovendien de eerste ijsdag, de gehele dag bleef het kwik "dik onder nul".

18 december
Het heeft vannacht streng gevroren, nl. - 10 C. terwijl de temperatuur ook overdag zeer laag is, het blijft dus aan één stuk door goed vriezen  (2e ijsdag). De koude neemt nog steeds toe en we moeten rekening houden met een strenge winterinval. 's Avonds om 8 uur vriest het alweer - 9 C., een groot verschil met de vorige week, toen was de temperatuur nog 9 graden boven het vriespunt.
Evenals in 1929 woedden er ook nu weer zware branden; van de grootste was de brand in het centraal Station van Utrecht, een groot gedeelte van dit station werd door het vuur vernietigd.

19 december (maandag)
Ongekend lage december-temperaturen in ons land. Vorst van hedennacht hier ter plaatse - 13 C. en om 12 uur overdag vriest het ruim - 11 C. (3e ijsdag). De grote rivieren zitten al vol drijfijs en de veerdiensten over het IJsselmeer zijn gestaakt.
Wie had ooit kunnen vermoeden dat we zó plotseling in zulk een koudegolf verzeild zouden raken? Zie hier dan weer één van die verrassingen van de winter, waarvan ik al eerder melding maakte.
We beleven nu opeens temperaturen die we sedert 1929 niet meer hebben meegemaakt .....

Natuurlijk was het vandaag al mogelijk om de schaatsen onder te binden wat we ook  deden, maar de koude dringt door merg en been. En hoewel het voor een liefhebber niet gauw te koud is, waren deze temperaturen nu niet bepaald aanlokkelijk om een baantje te rijden!  Het kan wel eens te hard gaan en dat is zeker in deze winter het geval. Men kon over "ijs van één nacht"  lopen, zo hard heeft het gevroren.
Alle ijsbanen in ons land zijn  geopend; vanavond heb ik nog gereden op de verlichte ijsbaan te Zaandijk, maar het was er zo doordringend koud, dat velen gauw huiswaarts keerden. Geen wonder, het vriest 's avonds om 10 uur - 12 C.

20 december (dinsdag)
Het heeft in de afgelopen nacht - 13 C. gevroren en, wat nog sterker spreekt, overdag vriest het niets minder! De Bilt meldt - 15 C. vorst. Rijnscheepvaart is gestaakt; de kans bestaat dat de grote rivieren vandaag gaan "zitten". In de Zaan ligt al 10 cm ijs. Onbegrijpelijk, waar deze felle  koude zo plotseling vandaan is gekomen. Na vier opeenvolgende kwakkel­ winters worden er nu temperaturen in ons land geregistreerd, die vooral voor december abnormaal laag zijn. En het ziet er voorlopig niet naar uit dat hierin verandering komt. Wat het schaatsenrijden betreft, vandaag is het beslist te koud en dat is heel jammer. Ik ben nog wel op schaatsen naar de fabriek geweest, maar het is haast niet te doen.

(Met de fabriek wordt bedoeld de N.V. Cacao & Chocoladefabriek D. & M. Grootes Gebrs. te Westzaan. Het bedrijf werd opfericht in 1825 met molen "De Jonge Dirk", in later jaren "De Paradijs-vogel" genaamd. Stichter was Pieter Grootes Mz. Na een zware brand op 8 maart 1925 werd het bedrijf op kleinere schaal voortgezet. In 1968 is de zaak gesloten.)

De stormachtige wind maakt het rijden vrijwel onmogelijk. Vanavond is de wind wat bedaard en heb ik nog fijn gereden op de ijsbaan van "W.B.T."  te Zaandijk. IJsdag nr. 4 genoteerd.

21 december
Een pak sneeuw en - 12 C. vorst. Het sneeuwt vrijwel de gehele dag en van daag begint pas officieel de winter! Ondanks de sneeuwval vriest het maar door. Maar de wind is gestild en daar­ uit kunnen natuurlijk veranderingen voortkomen. Opnieuw woedde er een brand, nu in 's Hertogenbosch, waar het grote winkelpand van Vroom &  Dreesmann alsmede enige belendende percelen grotendeels verwoest werden. Strenge koude en felle branden blijken vaak samen te gaan! Inmiddels is het vandaag de vijfde ijsdag.

22 december (zondag)
Ondanks de sneeuw en Zuidelijke wind blijft het streng vriezen en wel tenminste - 10 C. Ook overdag blijft het zeer koud (6e ijsdag) en de vorst heerst in vrijwel geheel Europa. De grote rivieren "zitten" en dat is in jaren niet gebeurd. Vanmiddag om twaalf uur begon het weer te sneeuwen en het is uitgesloten om te gaan schaatsenrijden, er ligt tenminste 10 cm sneeuw op het ijs. Wel wordt de baan naar  Marken uitgezet maar vanuit de Zaanstreek zal het niet mogelijk zijn om het eiland te bereiken wanneer er van hieruit geen banen worden gemaakt. Vanavond heeft het sneeuwen opgehouden en met windstil weer vriest het meteen dat het kraakt: - 13 C. (uitstraling van sneeuwdek). Toch is de koude nu beter te verdragen omdat de harde wind ontbreekt. Er werd vanavond in  Westzaan - en vanzelfsprekend overal elders - lustig geschaatst. Evenals in 1933 telt ons dorp drie verlichte ijsbanen, zodat we, wat baantje rijden betreft, ons hart wel kunnen ophalen.

23 december (vrijdag)
Weer strenge vorst tot - 12 C. Bovendien hing er vanochtend een dichte mist zodat bomen enz. met  een dikke laag rijp bedekt zijn.  Alles is nu letterlijk verstard in de greep van de winter die, als het zó doorgaat, tot de strenge winters gaat behoren.
Maar daarover kunnen we pas beslissen aan het einde van  de winter; brengen de volgende maanden zacht weer dan is er natuurlijk geen sprake van een strenge  winter. Maar nu  zijn we nog aan het begin en de vooruitzichten voor het standhouden van de vorst zijn  gunstig hoewel het minder hard zal gaan vriezen dan in de afgelopen dagen. Nu, dat is geen bezwaar, geen mens verlangt naar temperaturen beneden de tien graden Celsius, wél naar en IJs-zondag en dat kan nu haast niet meer mis! En, met de Kerstdagen in het vooruitzicht, moet het nog maar even doorzetten! (7e ijsdag).

24 december (zaterdag)
Afnemende vorst maar het blijft nog vriezen. (8e ijsdag). Vanmiddag konden we voor het  eerst  weer eens heerlijk van het ijs profiteren. Daar de IJsbond Hollands  Noorderkwarier (Y.H.N.) voor banen op de ringvaarten naar Purmerend, Edam, Monnickendam enz. heeft gezorgd, staat de ijsliefhebbers dus wel iets heel moois te wachten. Het is te hopen dat het de komende dagen nog blijft vriezen, want het blijft toch een uitzondering wanneer er met de Kerstdagen volop geschaatst kan worden.

KERSTMIS 1938 (zondag 25 en maandag 26 december)

NEDERLAND OP DE SCHAATS
Dorpentocht door Noord-Holland; ruim 1300 deelnemers reden langs "twintig dorpen in het wit".
Nationale wedstrijden over 500, 1000 en 3000 meter te Zaandijk.

Twee zondagen op de schaats! Wie had dat ooit kunnen denken!
De 1e Kertdag was het weer mooier dan de 2e maar beide dagen zijn voor duizenden schaatsliefhebbers onvergetelijk geworden.
Wat was het mooi, die eerste Kerstdag in het veld. De witte wereld lag te schitteren in de zonneglans en overal zag men het oude vertrouwde beeld, wat we zo lang gemist hadden: honderden, wel duizenden schaatsenrijders die zich in alle richtingen voortbewogen.  Weliswaar deed de sneeuw afbreuk aan het ijs, maar overal en met name op de grote ringvaarten, waren banen aangelegd en kon men gaan waar men wilde.
De eerste Kerstdag ben ik naar Purmerend en omstreken geweest. Het was daar een enorme drukte op het ijs. Overal vrolijkheid en opgewekte, lachende mensen die het wel was aan te zien dat ze genoten van deze uitzonderlijke mooie ijsdag. Het was met recht "Hollands in de winter op zijn mooist", meer kan ik er niet van zeggen, een ieder die daar van houdt, weet wat ik bedoel.

Te Zaandijk werden nationale wedstrijden gehouden,  waaraan ik het volgende ontleen uit het Algemeen Handelsblad van 27 december:
"De ijsvereniging "Willem Barentdz-Thialf" heeft op de eerste Kerstdag nationale wedstrijden over 500, 1500 en 3000 meter gehouden op haar banen te Zaandijk, waarbij 50 deelnemers aan de start verschenen. Ook liet de publieke belangstelling niets te wensen over.
De wedstrijden, die een uiterst vlot verloop hadden, werden door fraai winterweer opgeluisterd en mede door de goed uitgezette baan en het uitstekend verzorgde ijs, konden snelle tijden gemaakt worden.
Vooral de jongere rijders vestigden de aandacht op zich en het verheugde de Ned.Ver. tot bevordering yan het hardrijden op de schaats, waarvan de ere-voorzitter, de heer P.J. Adrian en de heer J.L. Smit, secretaris, aanwezig waren, bijzonder, dat één van hen, nl. Jaap Havekotte, in het eind-klassement winnaar werd. Het was echter jammer, dat Dolf v.d. Scheer wegens ziekte verstek moest laten gaan.
De uitslagen luidden als volgt:
  500 m. 1. J.A.Roos, 48.8.; 2. J.Havekotte, 49.2.; 3. R.Koops 49.8
1500 m. 1. J.Havekotte, 2.37.4.; 2. J.A. Roos, 2.39.2.; 3. R.Koops, 2.40.7
3000 m. 1. J.Havekotte, 5.29.7.; 2. R.Koops, 5.31.7.; 3. J.A.Roos, 5.36.6

De tweede Kerstdag Kerstdag stond in het teken van de Dorpentocht door Noord-Holland, uitgeschreven door de IJsbond Hollands Noorder­ kwartier. Meer dan 1300 deelnemers verschenen te Alkmaar aan de start, waarvan circa 1000 de tocht volbrachten. Zelfs een aantal buitenlandse deelnemers had zich voor deze tocht opgegeven. Het gehele traject was echter lang niet overal goed berijdbaar. Tussen Oosthuizen en Edam bijvoorbeeld, gaven velen er de voorkeur aan om een paar kilometer te wandelen in plaats van te schaatsen en zij zullen daar geen spijt van gehad hebben want het ijs was er bar slecht. Maar toch kan men de Y H.N. dankbaar zijn voor dit initiatief want voor de organisatie komt wel het een en ander kijken!
Tot mijn grote spijt was ik die dag verhinderd mee te rijden, want ik heb nu andere verplichtingen; ben inmiddels verloofd en de afspraak was dat ik die dag in Hilversum bij mijn verloofde, Leni Bakker, zou doorbrengen. En je kunt nu eenmaal niet alles hebben ....
In ieder geval bewaren we prettige herinneringen aan de Kertsdagen van 1938 en hebben in alle opzichten ruimschoots kunnen profiteren van de vele ijsgenoegens, waar we zo vaak naar verlangd hadden en waarop we, na vier kwakkelwinters, bijna niet meer durfden te rekenen.

 

 

Wat het winterweer betreft, er zijn veranderingen op til en het ziet er zelfs naar uit, dat de vorstperiode ten einde loopt. De wind is 's avonds naar het Z.W. gedraaid en er valt enige sneeuw. De vorst neemt af, het vriest momenteel nog slechts - 2 C. Alvorens het verdere verloop van het weer te volgen, is het hier de plaats om nog even terug te  komen op de strenge koude die we in de afgelopen dagen,  t.w. van 17-24 december hebben meegemaakt.
Daarbij verwijs ik opnieuw naar het Handelsblad, waarin medewerker P. o.a. een volledig overzicht geeft van de felle koude. Hieraan ontleen ik het volgende:
"Het is wel de moeite waard, de koudste weken van 1890, 1929 en 1938 naast elkaar te zetten:

De situatie ter plaatse is thans grondig gewijzigd. Het water werd gedempt, links heet nu De Oranjeboomstraat en rechts de Torenstraat.

Molenaar's Meelfabriek werd gesloopt in 1978 en molen "De Oranjeboom" onderging reeds veel eerder hetzelfde lot (afgebroken in 1941).

Utrecht, resp. De Bilt:     Overdag temp.  Max. temp.   Min. temp.
25-31 dec.  1890                -   7.6 C.        -  5,7 C.        -  10,1 C.
11-17 febr. 1929                - 10,1 C.        -  5,9 C.        -  17,0 C.
17-23 dec.  1938                - 10,1 C.        -  6,0 C.        -  12,6 C.

Behalve wat de  minimum temperaturen in 1929 betreft, spant de thans afgelopen week dus de kroon. Deze week is niet minder dan 12,5  graad Celsius onder normaal geweest. Tengevolge daarvan is de gemiddelde temperatuur  van 1-23 december reeds 2 graden onder normaal. Van het overschot van de eerste helft van december (3,5 graad boven normaal) is niets meer terug te vinden.
Verder moge ik nog vermelden "dat De Bilt" twee ochtenden achter elkaar - 15 C. (27 F. vorst) noteerde, hetgeen eveneens zeer bijzonder is. In de internationale classificatie is dit het kenmerk van de "zeer koude dagen", aldus medewerker P. van het Algemeen Handelsblad.
Een wat mijn eigen waarnemingen betreft, in totaal heb ik een serie van tien ijsdagen (maximum temperatuur onder nul) genoteerd, op zichzelf al een groot aantal, want normaal is voor december drie ijsdagen.

27 december
De dooi is ingetreden.
Zoals ik al eerder vermeldde, kwam er in de loop van de tweede Kerstdag al verandering in het weer. De wind draaide naar het Z.W. en nu is het gedaan met de vorst.
Het dooit meteen ontzettend hard, de sneeuw is vandaag voor een groot deel al verdwenen. De temperatuur is opgelopen tot + 6 C., wat een verschil met een week geleden!
Er is een oud gezegde wat op het ijs betrekking heeft en dat als volgt luidt: "met krimpende wind erin en met ruimende wind eruit". Dat is nu inderdaad het geval, want het begon te vriezen met een naar Z.O. gekrompen wind, gisteravond was de wind Z.W. en nu is hij N.W. geworden! Het regent dat het giet, zodat er voorlopig wel een eind aan de vorstperiode is gekomen.

28-29 december
Doorgaande dooi. De sneeuw is nu verdwenen, maar het ijs nog lang niet. Men had de Elfstedentocht vastgesteld op 29 december en  daar  is vanzelfsprekend niets van gekomen, er waren al ca. 700 inschrijvingen geboekt!

30 december
Het dooit niet hard, maar vriezen wil het toch ook. Maar het ijs gaat hoegenaamd niets achteruit. Ook de Zaan ligt nog steeds vol ijs en hetzelfde geldt voor de grote rivieren.

31 december
Op Oudejaarsdag N.W.-wind met regen, sneeuw- en hagelbuien. 's Avonds klaart het weer op, de straten zijn glad, maar deze vorst heeft toch geen betekenis. Zo luiden we het Oudejaar maar uit en beginnen met januari 1939.

De winter van 1938/39, januari

1-3 januari
Het weer blijft hetzelfde, overdag dooit het slechts weinig en daarom blijft het ijs nog steeds zeer sterk. Op de grote rivieren ontstaat vaak een kritieke toestand vooral bij Deventer was dit het geval. De foto's die de kranten publiceren, zijn daar een goed voorbeeld van, in de grote steden is men de winter al lang vergeten. Maar hier kunnen we overal nog op het ijs lopen, schaatsen is helaas niets gedaan.

4 januari
Flinke sneeuwval, in de loop van de dag dooit de sneeuw weer weg, maar het is voor mij een bewijs, dat de winter nog steeds op de loer ligt!

5 januari
Vanavond hebben we de baan van de IJsclub "Westzaan" bevrijd van de bevroren sneeuw. Om tien uur echter weer een sneeuwbui, zodat al het werk voor niets is geweest ..... De wind is Noord, er kan dus nog van alles gebeuren.

6-8 januari
Maar nu zet de dooi er toch vaart achter. Harde Westenwind met wat sneeuw en daarna regen zorgen ervoor dat op

9-10 januari
het meeste ijs al is verdwenen! Op het IJsselmeer ondervindt de scheepvaart nog veel hinder van het ijs maar verder valt er op dit gebied niets te vermelden. Ondanks bijna drie weken ijs, hebben we slechts zes dagen, waaronder gelukkig twee zondagen, van het ijs kunnen profiteren. Maar we mogen niet mopperen in vergelijking met vorige winters!

31 januari
Het verdere verloop van januari is gauw verteld, er kwam vrijwel geen vorst meer voor.

De winter van 1938/39, februari

2 februari
Een nieuwe winterinval? Sedert twee dagen is de wind Oost en vriest het een beetje, vanochtend zelfs · 4 C., zodat het binnenveld weer dicht ligt. Ook de weerberichten luiden vrij gunstig en er behoeft maar weinig te gebeuren, of we komen weer op schaatsen.

3 februari
Vorst - 6 C.; het ijs ligt er prachtig in, zou het er nog van komen?

4 februari (zaterdag)
In de afgelopen nacht vroor het - 5 C. en zodoende kon vanmiddag opnieuw de schaatsen onder binden, het bleef echter bij een enkel baantje op een sloot, maar ik heb gereden!
Helaas in de namiddag begint het wat te dooien, zodat we morgen (zondag) niet zullen rijden, het zit er beslist niet in.

5 februari (zondag)
Mooi weer, maar Z.W.-wind en dus dooi, zodat deze tweede vorstinval van zeer weinig betekenis is geweest. Na een paar dagen van dooi en afwisselend wat lichte vorst dooit het ijs weg en op 9 februari is het tengevolge van harde Z.W.-wind geheel verdwenen. Na deze datum komen geen verdere koude periodes voor.

Over de maand maart vermeldt mijn dagboek dit jaar niets, zodat deze winter, die zo streng begon, ten hóógste als normaal eindigt. Maar we zijn de zeer koude dagen van 17-24 december nog niet vergeten, toen het er zo op leek, dat we een strenge winter tegemoet zouden gaan. Maar diezelfde koude week was slechts een voorproefje van hetgeen we in de komende winter moesten meemaken.